بزرگنمايي:

نسیم گیلان -
آیا دولت روحانی از دیپلماسی سرخورده شده است؟
٠
٠
فرارو / متن پیش رو در فرارو منتشر شده و انتشار آن به معنی تایید تمام یا بخشی از آن نیست
دولت تدبیر و امید که با شعار‌های دیپلماسی‌محور و بهبود مناسبات جمهوری اسلامی ایران با جهان روی کار آمده بود، در اثر فشار‌های داخلی و خارجی، به طور تدریجی از شعار‌های خود فاصله گرفت و مواضع تندی اتخاذ کرد.
«شیخ دیپلمات»، «من سرهنگ نیستم، حقوق‌دانم»، «ما با برجام بین ایران و جهان پل برقرار کردیم، ما دیوار تحریم را فرو ریختیم، البته اگر ملت ایران اجازه دهد و رهبری فرهیخته یاری کند، با همین دکتر ظریف باقی تحریم‌ها هم برخواهیم داشت»، «ما می‌خواهیم تعامل سازنده با جهان را ادامه دهیم» و «برجام یک تمام شد، همه باید برای اجرای برجام دو به صحنه بیایند.» این‌ها شعار‌ها و گزاره‌هایی بود که همگی از برنامه ویژه حسن روحانی در سیاست خارجی حکایت داشت.
تبلیغات انتخاباتی حسن روحانی، رئیس‌جمهور ایران، چه در سال 92 و چه در 96، یک محور مشترک داشت که بر دیپلماسی و توسعه روابط خارجی ایران با جامعه جهانی مبتنی بود. روحانی در دوره اول ریاست جمهوری خود، همین محور را با جدیت دنبال کرد و قصد داشت در دوره دوم ریاست‌جمهوری‌اش هم همین محور را دنبال کند. اما گردش ایام بر پاشنه دیگری بود.
در حالی که روحانی مشغول زمینه‌سازی برای تکمیل برجام‌های خود بود، فردی در آمریکا به ریاست‌جمهوری رسید که مخالفتش با «برجام یک»، یکی از بارزترین شعار‌های انتخاباتی او بود. دونالد ترامپ، نهایتا سکان کاخ سفید را بدست گرفت و دستیاران خود را برای پایان دادن هرچه زودتر به توافق هسته‌ای ایران تحت فشار قرار داد. مخالفت او با برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) به حدی بود که وقتی رکس تیلرسون، وزیر خارجه خود را از دولت اخراج کرد، موافقت تیلرسون با برجام را دلیل اخراج وزیر دانست.
با ورود جان بولتون و مایک پمپئو به دولت ترامپ، دیوار بی‌اعتمادی میان ایران و آمریکا بلندتر از همیشه شد. به موازات سختگیرانه‌تر شدن مواضع کاخ سفید در برابر ایران، روحانی به تدریج برنامه سیاست خارجی خود را تعدیل کرد. بولتون کسی بود که چند ماه پیش از ورود به کاخ سفید، نقشه مفصلی برای نابودی تنها دستاورد بزرگ دیپلماسی روحانی طراحی کرده بود و واضح بود که این نقشه را با خود به کاخ سفید می‌برد. از این رو، هم‌وغم اصلی روحانی، حفظ برجام شد. برجامی که نهایتا با خروج یکجانبه دولت آمریکا از آن در هشتم می 2018، ترک برداشت و در مسیر فروپاشی قرار گرفت.
روحانی که دستاورد دیپلماسی خود را در معرض خطر جدی می‌دید، در سیاست خارجی محتاط‌تر شد و جز در یک مورد، هرگز سعی نکرد با دولت ترامپ گفتگو کند. تنها تلاش علنی دولت روحانی برای آزمودن دیپلماسی با ترامپ، زمانی بود که محمدجواد ظریف، وزیر خارجه ایران، پیشنهاد تبادل زندانیان را مطرح کرد. ظریف از نیویورک به آمریکایی‌ها گفت: من اختیار کافی برای مذاکره درباره تبادل زندانیان را دارم و بیایید به در این مورد گفتگو کنیم. ناظران، این پیشنهاد ظریف را مقدمه‌ای برای مذاکرات با دولت ترامپ ارزیابی کردند. دولت ترامپ، اما، پیشنهاد ظریف را نادیده گرفت. اینجا بود که دولت روحانی یقین پیدا کرد دولت آمریکا، برخلاف اظهارات علنی‌اش، تمایلی به دیپلماسی با ایران ندارد.
پس از اینکه روحانی درخواست‌های مکررا ترامپ برای دیدار با او را رد کرد، روسای جمهور ایران و آمریکا حداقل دو بار یکدیگر را مستقیما تهدید کردند. روحانی در 22 ژوئیه 2018، خطاب به ترامپ گفت: «آقای ترامپ ما مرد شرف و ضامن امنیت آبراه منطقه در طول تاریخ هستیم، با دم شیر بازی نکن، پشیمان‌کننده است.» ترامپ که ظاهرا از این اظهارات عصبانی شده بود، یک روز بعد در توئیتی که با حروف انگلیسی بزرگ نوشته شده بود، خطاب به روحانی نوشت: «به رئیس‌جمهور ایران روحانی: هرگز به هیچ وجه ایالات متحده را دوباره تهدید نکن. در غیر این صورت متحمل تبعاتی خواهی شد که عده کمی قبلا در سرتاسر تاریخ متحمل شده‌اند. ما دیگر کشوری نیستیم که با اظهارات دیوانه‌وار شما درباره خشونت و مرگ کنار می‌آییم. مراقب باش.»
روحانی دیروز بار دوم اظهاراتی درباره ترامپ گفت که پاسخ تند رئیس‌جمهور آمریکا را در پی داشت. او گفت: کاخ سفید دچار «معلولیت ذهنی» شده است. ترامپ در واکنش به سخنان روحانی، توئیت کرد و این سخنان را «بسیار جاهلانه و توهین‌آمیز» دانست و مدعی شد مقامات ایران فقط زبان «زور و قدرت» را می‌فهمند.
این روز‌ها که آمریکا بار دیگر ایران را به حمله نظامی تهدید می‌کند، ظاهرا دولت روحانی نسبت به امکان دیپلماسی با دولت ترامپ ناامید شده است. دوشنبه شب گذشته، دونالد ترامپ، با امضای یک فرمان اجرایی، تحریم‌های نسبتا گسترده، اما سمبلیک علیه مقامات ارشد ایران اعمال کرد. تحریم‌های جدید آمریکا، دارایی‌های نهاد رهبری ایران و چند فرمانده ارشد سپاه پاسداران انقلاب اسلامی را هدف گرفت. علاوه بر این، کاخ سفید قصد دارد اواخر هفته جاری، محمدجواد ظریف، وزیر خارجه ایران، را نیز تحریم کند.
سید عباس موسوی، سخنگوی وزارت خارجه ایران، در واکنش به این تحریم‌ها توئیت کرد: «تحریم بی‌حاصل رهبری ایران و نیز فرمانده دیپلماسی کشور یعنی بسته شدن همیشگی راه دیپلماسی با دولت مستاصل آمریکا. دولت ترامپ در حال نابودی همه سازوکار‌های جا افتاده بین المللی برای حفظ صلح و امنیت جهانی است.»
به نظر می‌رسد ناامیدی دولت روحانی، معلول دو علت داخلی و خارجی است. از منظر داخلی، روحانی مدام از محافلی یاد می‌کند که نگذاشتند برجام به ثمر برسد. او روز سه شنبه طی سخنرانی در جمع مدیران نظام سلامت، با اشاره به منتقدان برجام گفت: عده‌ای همچون مادر شوهر به قدری غر زدند که شب عروسی (امضای برجام) به کام مردم تلخ شد. علاوه بر این، روحانی اخیرا از کمبود اختیارات خود نیز گلایه کرده است.
از حیث خارجی نیز دولت روحانی بر این باور است که برخی مقامات دولت ترامپ، نه تنها هیچگونه تمایلی به دیپلماسی با ایران ندارند بلکه برای جنگ با ایران هم توطئه‌چینی می‌‎کنند. چند ساعت پس از گلایه روحانی از کارشکنی محافل داخلی در برجام، ظریف، در توئیتی از جان بولتون و دستورالعمل او برای نابودی برجام انتقاد کرد. دیپلمات ارشد نوشت: «آیا می‌خواهید بدانید که چرا آن‌هایی که سابقه ثابت‌شده‌ای در تنفر از دیپلماسی دارند، ناگهان به گفتگو‌ها علاقمند شده‌اند؟ فقط دستور العمل 2017 جان بولتون برای نابودی برجام را بخوانید. ایران هرگز میز مذاکرات را ترک نکرد. "تیم بی" در حالی که برای جنگ توطئه‌چینی می‌کرد، آمریکا را (از میز مذاکرات) بیرون کشید.»
ظریف به یکی از یادداشت‌های مشاور امنیت ملی آمریکا به عنوان سندی از عدم تمایل آمریکا به دیپلماسی استناد می‌کند. بولتون قبل از ورود به دولت، طی یادداشتی در مجله «نشنال ریویو» نقشه مفصلی برای لغو برجام و تحت فشار قرار دادن ایران ارائه کرد و گمان می‌رود که اکنون در حال اجرای همان نقشه است.
دولت روحانی که روزی با شعار توسعه مناسبات ایران با جهان روی کار آمده بود، بهبود اقتصاد از طریق جذب سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی را سرلوحه خود قرار داد. از این رو، مذاکرات بیش از یک دهه‌ای ایران با غرب را به سرانجام رساند. اما عوامل گوناگون داخلی و خارجی، تیم روحانی و ظریف را در شرایطی قرار داد که مذاکره با آمریکا را تسلیم بدانند و راه دیپلماسی با این کشور برای همیشه مسدود کنند.