بزرگنمايي:

نسیم گیلان -
گمانه‌زنی تا واقعیت تنش‌زدایی میان تهران و ریاض
٦٤٠
٠
ابتکار / متن پیش رو در ابتکار منتشر شده و انتشار آن به معنی تایید تمام یا بخشی از آن نیست
همزمان با تشدید تنش‌ها میان ایران و آمریکا در خلیج فارس و پس از برگزاری دو نشست مکه توسط عربستان سعودی با محوریت ایران، اکنون برخی از منابع رسانه‌ای که اغلب عرب زبان هم هستند، از تلاش عربستان برای تنش‌زدایی با ایران خبر می‌دهند. در بحبوحه این تحولات و قبل از آنکه مقامات امارات طی جلسه‌ای در ابوظبی بر لزوم تغییر در سیاست خارجی تاکید و هیئتی از گارد ساحلی خود را پس از 6 سال برای انجام مذاکرات روانه ایران کنند، یک شبکه تلویزیونی لبنانی با انتشار خبری، اعلام کرد که اکنون عراق و مصر توسط کانال‌های دیپلماتیک خود تلاش‌هایی را به منظور ایجاد گفت‌و‌گو میان ایران و عربستان صورت داده‌اند. در همان زمان کارشناسان معتقد بودند که در‌مورد تلاش عراق به منظور میانجی‌گری بین تهران و ریاض مسائلی وجود دارد که بغداد از آنها منتفع شده و به همین دلیل، برنامه عراقی‌ها برای میانجی‌گیری و تنش‌زدایی معقول و منطقی به نظر می‌رسد، اما در‌مورد مصر با توجه به نوع روابطش با ایران و نزدیکی‌هایی که میان قاهره و ریاض وجود دارد، به نظر نمی‌رسد که چنین گمانه‌زنی‌هایی از چارچوبی منطقی برخوردار باشد.
پس از این ماجرا و در حالی که گفته می‌شد، سعودی‌ها از چرخش احتمالی امارات به سمت ایران ابراز نارضایتی کرده و حتی شبکه‌های اجتماعی عربستان به شدت نسبت به امارات موضع‌گیری کرده‌‌اند، سایت عربی 21 از تعهد ابوظبی به تهران در‌خصوص جنوب یمن خبر داد و سفیر عربستان در آمریکا نیز در مواضعی کاملاً متغایر با محمد بن سلمان از لزوم گفت‌و‌گو و تنش‌زدایی با ایران یاد کرد. حالا در تازه‌ترین گزارش‌ها از این دست، روزنامه فرامنطقه‌ای رای‌الیوم به نقل از چند منبع از قصد عربستان برای آغاز مذاکرات جدی با ایران در‌خصوص امنیت دریانوردی خبر داده و اعلام کرده است که این مسئله می‌تواند راهگشای آغاز گفت‌و‌گوهای دو کشور در سایر موارد باشد. در ادامه این گزارش با اشاره به واگرایی میان امارات و عربستان در جنگ یمن آمده است که سعودی‌ها قصد توقف جنگ در این کشور را دارند و به همین دلیل از طریق کانال‌هایی این پیام را به تهران منتقل کرده‌اند که پایان جنگ باید به گونه‌ای رقم بخورد که عربستان شکست خورده به نظر نرسد و شرط ریاض برای آغاز گفت‌و‌گوها با تهران نیز با محوریت این موضوع خواهد بود. این روزنامه همچنین از این کانال‌های سری انتقال پیام خبری دقیقی منتشر نکرده اما در ادامه بهترین شخص برای میانجی‌گری و شروع فرآیند تنش‌زدایی میان تهران و ریاض را ولادیمیر پوتین رئیس فدراسیون روسیه عنوان کرده است.
موضوع امارات با عربستان متفاوت است
آنچه مشخص است، در طول سال‌های گذشته و به خصوص پس از تشدید تنش‌ها میان تهران و ریاض که درنهایت حدود 4 سال قبل منجر به قطع روابط دیپلماتیک میان دو کشور شد، ایران و عربستان حداقل در زمین سوریه و یمن جدالی نیابتی داشته و سعودی‌ها در طول سال‌های اخیر، تحرکات خود را به منظور افزایش فشارها بر روی ایران از طریق ایالات متحده و حتی ائتلاف‌سازی‌های منطقه‌ای گسترش داده‌اند. با وجود این ایران بارها توسط وزیر خارجه خود محمدجواد ظریف و برخی دیگر از مقامات برای گفت‌و‌گو و مذاکره با سعودی‌ها اعلام آمادگی‌ کرده است. اخیراً حدود دو ماه قبل ظریف در سفر خود به عراق پیشنهاد امضای یک پیمان عدم تعرض را با کلیه کشورهای حاشیه خلیج فارس مطرح کرده و پیش از آن نیز از لزوم تشکیل یک مجمع گفت‌و‌گوی منطقه‌ای سخن گفته بود. امری که با توجه به شرایط منطقه و نیز نحوه مواجهه میان تهران و واشنگتن، عربستان و متحدانش نسبت به آن بی‌اعتنایی کرده‌اند. حال با توجه به تحولات کنونی و هنگامی که واگرایی‌ها به نظر می‌رسد بیش از هر زمان دیگری تشدید شده باشد، علت گردش عربستان به سمت ایران چه دلیلی می‌تواند داشته باشد؟
برای پاسخ به این سوال لازم است که ساختار و چارچوب مفهومی سیاست خارجی دو کشور و نحوه حضور آنها در معادلات جهانی را مورد بررسی قرار داد. به طور کلی پارادایم سیاست خارجی دو کشور فاصله معناداری را با یکدیگر دارند؛ این امر به خصوص پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و پایان جنگ سرد، با میدان دادن آمریکا به متحدان خود در مناطق مختلف دنیا موجبات واگرایی بیشتر میان ایران و عربستان را فراهم کرد. به عقیده برخی از کارشناسان اختلافات ایدئوژیک و ژئوپلتیک و حتی ترکیبی از این دو عامل و نیز نظام ادراکی نخبگان دو کشور نسبت به یکدیگر موجبات تعمیق واگرایی میان تهران و ریاض را فراهم کرده و در این میان تداوم الگوی تعارض در سوریه، بحرین و یمن باعث بروز تنش و حتی بحران در روابط دو کشور شده است.
در همین راستا، عربستان طی سال‌های گذشته تلاش‌های مشخص و علنی را در جهت تشدید فشارها علیه ایران صورت داده است. به عنوان مثال در گرماگرم مذاکرات هسته‌ای میان ایران و 1+5 به ناگهان سعود الفیصل وزیر خارجه وقت عربستان با یک هواپیمای اختصاصی به وین رفت و پس از ملاقات وی با جان کری وزیر خارجه آمریکا، اعلام توافق چند روز به تعویق افتاد. برخی از منابع مطلع در‌خصوص علت این دیدار توضیح دادند که سعود الفیصل به جان کری التماس کرده بود که حداقل توافق هسته‌ای را یک سال و نیم به تاخیر بیندازند تا از این رهگذر ظرفیت‌های استراتژیک ایران تحلیل رفته و تمام شود.
از سوی دیگر نحوه تعاملات خارجی دو کشور علاوه بر تعارضات منطقه‌ای سبب شده تا عربستان اکنون به عنوان یکی از محورهای مهم آمریکا برای تشدید فشارها علیه ایران در نظر گرفته شود. به همین دلیل چرخش امارات به سمت ایران را نمی‌توان دلیلی بر چرخش عربستان دانست. هر چند دو کشور در یمن به اختلاف خورده، امارات بخش قابل توجهی از نیروهای خود را از آنجا خارج کرده و حتی دو روز قبل شبه نظامیان طرفدار دو کشور به صورت گسترده‌ای با یکدیگر درگیر شده‌اند، اما پیشبرد جنگ در یمن به عهده عربستان است و نیروهای اماراتی با وجود تعداد زیادشان بیشتر در موارد فنی فعال هستند.
همچنین امارات بر پایه سیاست خارجی خود که بسیار عمل‌گرایانه‌تر از عربستان است و از ساختار سنتی سیاسی در عربستان تبعیت نمی‌کند به عنوان مصرف کننده امنیت، ناچار است که در شرایط کنونی برای در امان ماندن از تحولات ناخواسته به سمت ایران گرایش پیدا کند.
عربستان در دو صورت با ایران مذاکره خواهد کرد
اما سعودی‌ها به عنوان شریک استراتژیک آمریکا در منطقه بعید به نظر می‌رسد که بدون توافق با ایالات متحده قصد تنش‌زدایی جدی و اساسی با ایران داشته باشند. البته به گفته ناظران در مواردی مانند مسئله امنیت دریایی و نیز اضطرار امنیتی سعودی‌ها و همچنین جنگ یمن ممکن است که قصد بر تعامل و توافق وجود داشته باشد، اما در‌صورت تداوم وضعیت فعلی دورنمای تغییر سیاست خارجی تهاجمی عربستان نسبت به ایران مثبت به نظر نمی‌رسد.
در همین راستا به گفته کارشناسان در دو صورت ممکن است که عربستان سعودی در شرایط کنونی مبادرت به تغییر ساختاری سیاست خود در قبال ایران کند. نخست اینکه وضعیت داخلی این کشور پس از قدرت گرفتن محمد بن سلمان ثباتی نسبی به خود بگیرد و تمامی هرم قدرت از تشتت موجود رهایی پیدا کند. صورت دوم این است که سعودی‌ها پی به یک تغییر نظم و درافتادن روندی جدید با محوریت ایران در منطقه برده باشند و به موازات این امر سعی کنند که از متحد خود یعنی امارات برای تغییر راهبردها و نیز تنش‌زدایی در منطقه عقب نمانند. از سوی دیگر لازم به ذکر است که صرف گفت‌‌و‌گوها هر چند می‌تواند به میزان زیادی از تشدید تنش‌ها جلوگیری کرده و پنجره دیپلماسی را پس از چند سال باز نگه دارد، اما اگر در این میان توافق و راهکارهای عملی از سوی دو کشور به خصوص عربستان به منظور تنش‌زدایی وجود نداشته باشد، با توجه به تحولات سریع و دامنه‌دار منطقه، امکان دور شدن بیش از پیش هر دو کشور از یکدیگر کاملاً متحمل است. امری که در‌مورد بحران سوریه باعث شد تا عدم همکاری و جناح‌بندی کشورهای عربی علیه ایران و سوریه سبب باز شدن پای قدرت‌های فرامنطقه‌ای به زمین سوریه شود و ابتکار‌عمل را به میزان بسیار زیادی از بازیگران منطقه‌ای از جمله ایران و عربستان بگیرد.