بزرگنمايي:

نسیم گیلان -
ترکیه و 18 سالگی آکپارتی
k ٤.٤
١
تسنیم / متن پیش رو در تسنیم منتشر شده و انتشار آن به معنی تایید تمام یا بخشی از آن نیست
امروز چهاردهم آگوست٬ برابر با هجدهمین سالگرد تأسیس حزب عدالت و توسعه یا آکپارتی در ترکیه است، حزبی که در 18 سال اخیر همواره صاحب قدرت سیاسی ترکیه بوده و پیروزی‌های انتخاباتی‌اش با هیچ‌کدام از احزاب تاریخ جمهوری ترکیه٬ قابل مقایسه نیست.
در ایستگاه نخست٬ حزب عدالت و توسعه 18 سال پیش به‌عنوان یک حرکت محافظه‌کار اسلامی دارای نظرات نوین اقتصادی و سیاسی به میدان آمد و موفقیت‌های بزرگی به دست آورد اما در عین حال انتقادات مهمی به عملکرد کنونی این حزب وارد است.
از سلامت و رفاه تا فضیلت و آکپارتی
تاریخ جمهوری ترکیه٬ تاریخ زمامداری حزب جمهوری خلق در دوران نظام تک‌حزبی و از سال 1923 میلادی تا سال 1950 میلادی است، حزبی که به‌دست مصطفی کمال آتاتورک تأسیس شد و خلف او عصمت اینونو نیز راه او را ادامه داد.
پس از تأسیس حزب عدالت و ظهور سیاست‌مدارانی همچون عدنان مندرس٬ سلیمان دمیرل٬ تورگوت اوزال٬ بلنت اجویت و دیگران٬ رفته رفته فضای سیاسی ترکیه تغییر یافت و احزاب دارای اندیشه‌های چپ٬ لیبرال و ملی نیز به میدان آمدند، ولی بسیار طول کشید تا اسلام‌گرایان نیز بتوانند وارد میدان شوند.
آنان که در دوران آتاتورک به حاشیه رانده شده بودند٬ در دهه‌ هفتاد و پس از تلاش‌های بسیار نجم‌الدین اربکان٬ با حزب سلامت ملی به صحنه آمدند و چندین سال طول کشید تا در آخرین دهه‌ قرن بیستم و پس از تعطیلی حزب سلامت٬ با حزب اسلامی رفاه٬ قدرت را در دست بگیرند.
اما کودتای مدرن 1997 میلادی٬ طومار رفاه را نیز در هم پیچید و پس از آن٬ حزب فضیلت تأسیس شد که هیچ‌گاه نتوانست به دوران اوج اقتدار شاگردان اربکان بازگردد.
در 14 آگوست سال 2001 میلادی٬ جمعی از شاگردان سابق نجم‌الدین اربکان نخست وزیر فقید اسلام‌گرا٬ که از حزب فضیلت جدا شده بودند٬ ترکیه را در آغاز قرن بیست و یکم٬ در مسیری دیگر هدایت کردند.
عبدالله گل٬ رجب طیب اردوغان٬ بلنت آرنچ٬ علی باباجان٬ حیاتی یازیجی٬ بن‌علی یلدرم و بسیاری دیگر از بوروکرات‌ها و فعالان سیاسی٬ که الفبای سازماندهی حزبی و مبارزات سیاسی را در مکاتب مرتبط با گفتمان اسلامی آموخته بودند٬ در آغاز راه٬ با این نظریه انتقادی به میدان آمدند که نظرات اربکان٬ تضاد و مخالفت جدی با مبانی بازار آزاد و ارتباط با غرب دارد و با این تفکر سیاسی٬ نمی‌توان در برابر لاییست‌ها٬ کمالیست‌ها و ژنرال‌ها٬ ایستادگی کرد.
به همین خاطر٬ می‌توان حزب عدالت و توسعه را سنتزی از احزاب سلامت ملی٬ رفاه ملی و فضیلت دانست که بعدها حزب صدای خلق (HAS Parti) به‌رهبری نوعمان کورتولموش معاون کنونی اردوغان نیز به آکپارتی پیوست.
آیا آکپارتی کارآمد است؟
یکی از دلایل مهم و حیاتی در توفیق و محبوبیت حزب عدالت و توسعه در 18 سال اخیر٬ نقش مهم و برجسته رجب طیب اردوغان بوده که در مقام یک رهبر منطبق با ایده‌های فرهنگی ترک‌های محافظه‌کار٬ با سخنرانی‌های آتشین خود٬ این حزب را پیش برده است. اما این٬ یگانه دلیل پیروزی‌های حزب مزبور نیست، بلکه در حوزه اقتصادی و خدمات عمومی و پروژه‌های کلان عمرانی به‌ویژه ساخت بزرگراه‌های چندبانده و دوطرفه٬ تونل‌ها٬ پل‌ها و دیگر پروژه‌ها٬ کارآمدی خود را نشان داده است.
حزب عدالت و توسعه معمولاً در کنترل بازار ارز و همچنین در مدیریت مسائل حساسی همچون کار و اشتغال و کنترل گرانی و تورم٬ عملکرد قابل دفاعی داشته، اما با وجود این، در دو سال اخیر٬ رشد میزان بیکاری٬ بروز رکود در تولید٬ افزایش قیمت کالاهای اساسی و افزایش شکاف طبقاتی بین اغنیا و فقرا٬ انتقاداتی را علیه سران حزب عدالت و توسعه به‌وجود آورده است.
از ساماندهی محلات تا پاشنه‌آشیل‌های بزرگ
آکپارتی یا حزب عدالت و توسعه در حال حاضر نزدیک به 10 میلیون نفر عضو رسمی و ثبت‌شده دارد که اغلب آنان به‌صورت منظم و ماهانه٬ علاوه بر پرداخت حق عضویت٬ در اغلب نشست‌ها و همایش‌های حزب نیز شرکت می‌کنند و از این نظر باید حزب حاکم را منظم‌ترین حزب سیاسی ترکیه دانست که سازماندهی عمومی محلات آن در شهرها و روستاها٬ در وضعیت خوبی است.
با این حال٬ در چند سال اخیر دو موضوع مهم در معادلات حزبی پایتخت و شاخه‌های استانی٬ سران را نگران کرده است:
نخست٬ گله‌مندی برخی از هواداران و اعضای حزب از عملکرد مدیران و مسئولین.
دوم٬ کاهش آرای حزب و قرار گرفتن در مسیری که آن را آغاز دوران فترت و فرود می‌خوانند.
شعارهای ایستگاه نخست
مهم‌ترین نکاتی که در آن روزها از سوی مؤسسین حزب عدالت و توسعه مورد توجه قرار گرفته عملاً به شعار آنها تبدیل شد٬ عبارت بودند از:
1. توجه به مبانی اسلامی منعطف معتدل.
2. بها دادن به رابطه با غرب.
3. لیبرالیسم و بازار آزاد.
4. دموکراسی و آزادی‌های فردی و اجتماعی.
5. دوری از تبعیض و تفکرات نژادپرستانه.
6. پرهیز از فساد مالی.
7. توجه به تجارب کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه.
بسیاری از شعارها و اهداف اولیه مؤسسین حزب عدالت و توسعه تحقق یافتند و بنا بر گزارش‌ها و آمارهایی که از سوی اتاق فکر و دفتر سیاسی این حزب منتشر شده٬ ترکیه در 18 سال اخیر و در دوران اقتدار حزب عدالت و توسعه٬ در اغلب حوزه‌های اقتصادی و خدمات عمومی٬ 8 برابر رشد داشته است.
در حوزه‌های مهمی همچون توریسم٬ بهداشت و سلامت٬ خودکفایی دفاعی٬ صادرات٬ انرژی٬ آموزش عالی و عمومی٬ مسکن٬ راهسازی و کشتیرانی٬ صنایع هوایی٬ صنایع سنگین و منسوجات و کشاورزی٬ ترکیه در دوران آکپارتی رشد کرده است.
اما هنوز هم این کشور در بخش تأمین انرژی٬ امنیت غذایی٬ تأمین شغل و میزان تطابق خروجی دانشگاه‌ها و نیاز بازار کار٬ برقراری عدالت اجتماعی و برخی دیگر از حوزه‌های عمرانی٬ پاشنه‌آشیل‌های غیر قابل اغماضی دارد.
آکپارتی و ایران
حزب عدالت و توسعه از همان آغاز حرکت٬ نگاهی توأم با ستایش به انقلاب اسلامی ایران داشته و روابط دولت برآمده از آکپارتی با جمهوری اسلامی ایران خوب و مطلوب بوده است.
اما این روند٬ گاهی دچار مشکل شده است. با آن که دولت برآمده از حزب عدالت و توسعه٬ پویا و فعال بوده٬ اما تأکید و پافشاری بر اصل عمل‌گرایی٬ موجب آن شده که در بسیاری از اقدامات ترکیه در حوزه دیپلماسی از جمله نقش این کشور در پرونده سوریه و خیزش‌های عربی٬ انتقاداتی به خو و مرام عمل‌گرایانه آکپارتی وارد شود و این همان موضوعی است که تا مدت‌ها بر روابط تهران ــ آنکارا٬ اثر منفی گذاشت.
ترکیه به‌دنبال آن بود که با حمایت از گروه‌های مختلف سیاسی و گروه‌های مسلح٬ نظام سیاسی سوریه را تغییر دهد و این رویکرد در قبال یک کشور همسایه٬ برای جمهوری اسلامی ایران٬ قابل قبول نبوده و نیست. اگرچه آکپارتی هنوز هم در مورد سوریه٬ رویکردی عاری از خطا و ایراد ندارد٬ اما تلاش‌های تهران و مسکو٬ تا حدودی سران آکپارتی را از مسیر خطا بیرون آورد و حضور ترکیه در مذاکرات آستانه٬ عملاً موجب تغییر بازی در سوریه شد.
با این حال٬ آکپارتی همچنان نیم‌نگاهی به آمریکا دارد و می‌خواهد از فرصت‌های جدید بهره بگیرد.
دولت برآمده از آکپارتی در سالیان اخیر٬ فهم روشنی از تجارب ایران در مورد آمریکا پیدا کرده است، شاید به همین دلیل است که در دو ماجرای مهم٬ آنکارا و تهران٬ تصاویر روشنی از تعامل را به‌نمایش گذاشتند.
در ماجرای کودتای نافرجام سال 2016 میلادی٬ ایران به‌شکل قاطعانه از دولت ترکیه حمایت کرد و نشان داد که به خواست و اراده سیاسی دولت و ملت ترکیه احترام می‌گزارد و این در حالی بود که آمریکا سیاست صبر و انتظار را در پیش گرفته بود تا از برنده کودتا حمایت کند.
متقابلاً در ماجرای تحریم‌های آمریکا علیه ایران نیز٬ تعامل قابل توجهی بین ترکیه و ایران وجود دارد و درک متقابل٬ کنار همکاری سیاسی و امنیتی٬ نقش ایران و ترکیه را در منطقه٬ برجسته‌تر کرده است.
تکرار تاریخ؟
در مورد عملکرد آکپارتی در حوزه دموکراسی و آزادی بیان باید گفت: انتقادات مهمی به عملکرد کنونی حزب عدالت و توسعه وارد است و گویی تاریخ در ترکیه در حال تکرار شدن است، به این معنی که حزب عدالت و توسعه به‌عنوان حزبی که با شعار دموکراسی٬ آزادی بیان و دوری از تبعیض و رانت به میدان آمده بود٬ حالا در حوزه دموکراسی و آزادی بیان و تحمل مخالفین٬ محل انتقاد است و از دیگر سو٬ در بدنه حزب و حکومت نیز٬ رانت‌هایی به‌وجود آمده که موجب بهره‌مندی مقربین شده و کاری کرده که در پروژه‌های مالی و همچنین انتصاب و ترفیع و مسئولیت٬ اصل عدالت و کفایت٬ تا حد قابل توجهی نادیده گرفته شود.
همچنین یکی دیگر از رویدادهایی که در ترکیه در حال تکرار است٬ طرح انتقادات گسترده علیه دستگاه قضا است. حزب عدالت و توسعه در ایستگاه نخست تأسیس٬ بارها بر ضرورت حفظ استقلال دستگاه قضا تأکید می‌کرد، اما حالا رهبر این حزب و سران عالی‌رتبه آن در موارد مهمی٬ استقلال این قوه را نقض می‌کنند.
در سالیان اخیر٬ بسیاری از قطار حزب عدالت و توسعه پیاده شدند و شواهد نشان می‌دهد که پیاده‌شدگان٬ بیکار ننشسته‌اند.
آکپارتی در 18سالگی٬ یک مقطع 4ساله بدون انتخابات را پیشِ‌رو دارد و چنین به‌نظر می‌رسد که دست‌کم در شرایط کنونی٬ هیچ‌کدام از احزاب حاضر در مجلس٬ نمی‌توانند به‌عنوان یک آلترناتیو قدرتمند٬ حزب حاکم را کنار بگذارند، اما نمی‌توان از انتقادات روزافزون و احتمال تأسیس احزاب فراگیر از سوی یاران سابق اردوغان به‌عنوان اقدامات مهم و جالب توجه٬ چشم پوشید.