بزرگنمايي:

مراسم علم‌بندي و علم‌واچيني که از رسم‌هاي بسيار کهن و رايج در گيلان است، به سه صورت سنتي، نيمه ‌سنتي و مذهبي رايج است. علم‌بندي سنتي امروزه تنها در نقاط مرتفع کوهستان‌هاي گيلان صورت مي‌گيرد که نشان از يادگارهاي گذشته تاريخ گيلان دارد و علم‌بندي نيمه ‌سنتي در حقيقت همان مراسم سنتي است که با معتقدات ديني و اسلامي در هم آميخته و در تعدادي از بقاع گيلان در مناطق کوهستاني و جنگلي رايج است.

علم‌بندي مذهبي که در بيشتر بقاع انجام مي‌شود، رنگ و بوي کاملا اسلامي دارد و علم‌بندها سعي مي‌کنند از برخي سنن غير رايج پرهيز کرده و آن را در کمال سادگي و بي پيرايگي انجام دهند.

«علم» يا جريده يکي از وسايل نمادين به کار رفته در آئين سوگواري در ميان شيعيان است و اين وسيله معمولا چوبي بلند به ارتفاع پنج تا شش متر دارد که راس آن را به پنجه فلزي از جنس برنج و پارچه‌هاي مشکي و سبز به نشانه مظلوميت و محبوبيت امامان معصوم(ع)، قرمز به علامت سرخي خون و شهادت آن بزرگواران و سفيد که بيانگر سيماي نوراني آنان بوده استفاده مي‌شود.

نگاره‌هاي علم را اغلب تصاويري از طاووس، کبوتر، چهارگلدان و طوطي در دو طرف تشکيل داده؛ علم‌ها در گذشته اغلب يک تيغ بودند که به مرور زمان به علم‌هاي سه تيغ،‌ پنج تيغ، هفت تيغ تا 21 تيغ مبدل شده‌اند.

در استان گيلان بيش از 900 بقعه متبرکه وجود دارد که در ميان مردم عنوان پايگاهي براي نشر فرهنگ ديني و مذهبي است. مراسم علم‌واچيني گيلان به عنوان نخستين اثر ميراث معنوي، سال 89 با شماره 106 در فهرست آثار ملي کشور به ثبت رسيد و اين مراسم يکي از آيين‌هاي سنتي گيلان در شهرستان‌هاي رودبار، لاهيجان، رودسر، املش و سياهکل است. آئين علم‌واچيني کوه‌نشينان پس از برداشت محصول همراه با سرور و شادماني برگزار مي‌شد، جشن و سرور در واقع يک نوع شکرگزاري از نعمات خدادادي است و بدين وسيله ضمن اجراي مراسم شادماني از عنايات خداوندي تشکر مي‌کنند.

علم‌واچيني کوه‌نشينان شرق گيلان يادآور جشن خرمن زرتشتي و يا يکي از جشن‌هاي باستاني ايران است که بعد از اسلام رنگ مذهبي به خود گرفته است. علم‌واچيني امروز به دو شکل جشن و عزا برپا مي‌شود که اين آئين عزايش در سوگ امام‌ حسين(ع) و ديگر صورت آن نوعي آئين شکرگزاري است. در شکل نخست آن که در ايام محرم انجام مي‌شود با سينه‌زني و نوحه‌خواني و اداي نذورات انجام مي‌شود و در صورت شادي آن پسران و دختران بهترين و زيباترين لباس‌هاي خويش را به تن مي‌کنند و زنان اشياي قيمتي و لباس‌هاي سراسر رنگ محلي خود را مي‌پوشند و بر راهورترين اسب و قاطر آراسته به زين و يراق سوار مي‌شوند. آنان که اسب و قاطر ندارند به شکل گروهي همراه با خواندن ترانه‌هاي محلي، کف‌ زدن و هلهله رهسپار شرکت در مراسم کشتي محلي مي‌شوند.

شهرستان باستاني املش در گستره جغرافيايي خود داراي تعداد بسياري بقاع و تربت متبرکه مي‌باشد که در اين ميان بقعه متبرکه سرتربت واقع در دهستان کجيد شهرستان املش از جايگاه فرهنگي و مذهبي خاصي برخوردار بوده است.

مراسم سنتي علم‌واچيني در بقعه متبرکه سادات کيايي سرتربت شهرستان املش حدود 300 سال قدمت دارد؛ هرساله پس از برداشت محصولات کشاورزي به يمن شکرگزاري روستائيان مناطق جلگه‌اي و ييلاقي املش به همراه هزاران زائر و عاشقان سادات جليل‌القدر علوي و وابستگان خاندان نبوت از شرق استان گيلان در اين مکان مقدس گرد آمده و به پاس استقامت و دلاورمردي‌هاي آل کيا در مناطق گيل و ديلم که پرچمدار نهضت تشييع علوي بودند، علمي که ماه محرم بسته شده، واچيني مي‌شود.

قاسم غلامي، نويسنده و پژوهشگر و مديرعامل پژوهشکده سادات و مشاهير استان گيلان در اين باره به خبرنگار ايسنا گفت: سادات کيايي با 18 واسطه با امام سجاد(ع) نسبت دارند، از نوادگان امام چهارم(ع) هستند و از سال 763 هجري تا سال هزار در شرق گيلان حکمراني داشتند؛ 14 نفر از اين خانواده بعنوان روحاني علوي به سلطنت رسيدند که البته مرکز حکومتشان در لاهيجان بوده و داراي قصر ييلاقي براي خويش در بخش رانکوه از شهرستان املش بودند که اکنون سرتربت در نزديکي و مقابل آن قرار دارد.

وي اضافه کرد: بقعه متبرکه سرتربت 552 سال قبل هجري توسط سلطان سيد ميرزا علي کيا بر روي قبر پدرش سلطان سيد محمد کيا که در هفدهم آبان سال 883 هجري فوت کرد، بنا شده است؛ 29 سال بعد سيد ميرزا علي پس از شهادت و 17ماه دفن در مسجد رانکوه، پيکرش به بقعه سرتربت انتقال داد شد و زير پاي قبر پدرش به خاک سپرده شد که البته پيکر حسني، همسر سلطان سيد محمد کيا و پري‌سلطان، دخترش در بالاي سر وي دفن شده و براساس تحقيق و بررسي دو قبر فاقد سنگ قبر واقع در زير پاي سيد ميرزا علي کيا، مدفن سيد احمدخان اولين و سيد علي کيا يازدهمين سلطان کيايي است.

 بقعه متبرکه سادات کيايي سرتربت در 57 کيلومتري مرکز شهر املش در بين روستاهاي ييلاقي کجيد، تماجان، شهرسمام، هلوچالک، الاکلنگه، باباجان دره، اسپيجار، بازارکلايه، کرفکش، اربوداردشت وگوره‌گوراب واقع شده است.