بزرگنمايي:

نسیم گیلان -
کاش روشنفکران ما کثرت‌پذیر بودند
٦٩٠
١
آرمان ملی / متن پیش رو در آرمان منتشر شده و انتشار آن به معنی تایید تمام یا بخشی از آن نیست
روشنفکران و نظریه‌پردازان جامعه تا سال‌ها بعد از زیست خود به سبب آنچه در دوره حیات گفته یا انجام داده‌اند در معرض نقد و بررسی قرار دارند و آیندگان تلاش می‌کنند با واکاوی اندیشه، کردار و گفتار آن‌ها از تجربه گذشتگان در توسعه فکری و عملی جامعه آینده استفاده کنند. عده‌ای از متفکران و پژوهشگران، یکسره بر آن‌ها خواهند تاخت و همواره روحشان را برای پرسش‌های تاریخی احضار و استیضاح می‌کنند و عده‌ای دیگر از دانشگاهیان، به ستایش آن‌ها خواهند پرداخت. «محمدرضا تاجیک»، استاد تحلیل گفتمان سیاسی دانشگاه بهشتی که ریاست مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست‌جمهوری در دوران اصلاحات را نیز برعهده داشته و به تحلیل پست‌مدرن از مسائل اجتماعی و تاریخی شناخته می‌شود، معتقد است فضای روشنفکری و اصلاح‌طلبی در جامعه ایران وصله پینه‌ای است؛ یعنی پیش از آن‌که انسان دموکراتیک پرورش داده شده باشد، خواسته‌اش یک جامعه دموکراتیک بوده و این مسأله آسیب‌های زیادی را برای جامعه ایران در پی داشته است. تاجیک در این باره به «ایلنا» می‌گوید: «اتفاقی که افتاده، این است که این انسان قبل از این‌که تبدیل به آدمی بشود که سنگ جریان اصلاح‌طلبی و عمارت روشنفکری را بر دوش بکشد، آمده است و زیر بار این سنگ رفته است. تحزبی راه انداخته است پیش از آن‌که فرهنگ سیاسی حزبی را تجربه کرده باشد. خواسته است یک جامعه دموکراتیک داشته باشد». او نتیجه این تلاش کور را شکل‌گیری نوعی «دموکراسی بدون دموکرات»، «اصلاح‌طلبی بدون اصلاح‌طلب» و «تحزب بدون حزب» می‌داند. او معتقد است این فرایند دست آخر به تولید یک دموکراسی ناقص منتهی می‌شود و جامعه‌ای متکثر اما متنفر از تکثر را در پی خواهد داشت. تاجیک با اشاره به وقایع بعد از شهریور 1320 در ایران می‌گوید: «از سال 1320 را نگاه کنید. به علت دموکراسی ناقصی که ایجاد شده است تعداد زیادی حزب در جامعه شکل می‌‌گیرد اما عمر بعضی از این‌ها، به اندازه چاپ یک شماره روزنامه است؛ یعنی بعد از یک شماره، هم روزنامه‌اش تعطیل شده است و هم خودش. از گروه‌های فاشیستی تا گروه‌های سوسیالیستی تا گروه‌های مارکسیست ارتدوکسی و همچنین گروه‌های مذهبی و گروه‌های ناسیونالیستی و شووینیستی در جامعه ایران، قارچ‌گونه می‌روید و هیچ‌کدام قائل به کثرت نیستند و می‌گویند تحزب به معنی دیگرپذیری و کثرت نیست».
اشتباه تاریخی مشروطه‌خواهان
شیخ فضل‌ا... نوری، از روحانیون متنفذ شیعه و منتقدین حکومت مشروطه ایران که در طول توقف مشروطه خواهان در قم تا زمان صدور دستخط و فرمان مشروطیت از سوی مظفرالدین شاه و بازگشت مهاجرین از قم، با آنان همداستان بود، پس از بازگشت از قم و انعقاد مجلس شورا و مطرح شدن نگارش قانون اساسی و مسأله بررسی آن توسط علما، تدریجاً از صف رهبران نهضت جدا شد و بنای مخالفت با حکومت مشروطه را نهاد. او معتقد بود حکومت باید «مشروطه مشروعه» باشد و عمل به قوانینی که خلاف دستور شرع باشد (مانند اصل تفکیک قوا) جایز نیست. او در سوم تیرماه 1286 به عنوان اعتراض به حرم حضرت عبدالعظیم مهاجرت می‌کند و با سخنرانی‌ها و انتشار لوایح درصدد برملا ساختن مقاصد مشروطه‌خواهانی که مشروطه‌ای بدون تعهد به اسلام دنبال می‌کردند، برمی‌آید. شیخ فضل ا... نوری سرانجام به دست مشروطه‌خواهان و به حکم شیخ ابراهیم زنجانی اعدام شد. محمدرضا تاجیک با اشاره به این واقعه تاریخی در عصر مشروطه تصریح می‌کند که در دوران مشروطه به هر دلیلی به دست همین روشنفکران اصلاح‌طلب سکولار یک فرد دگراندیشی مثل فضل‌ا... نوری بالای دار می‌رود، یعنی در دورانی که جامعه به شدت مذهبی است و یک روحانی بلند مرتبه و مجتهد تراز اول است، او را بر بالای دار می‌برند. او معتقد است: «اگر عکس آن اتفاق می‌افتاد، می‌گفتیم این‌ها دیدگاه متصلب و منجمدی دارند و دگرپذیر نیستند و دستور داده‌اند که این سکولارها را بالای دار ببرید. اما چه کسانی حکم بالای دار رفتن دگرخودشان را دادند؟» تاجیک در توصیف جامعه ایرانی در عصر مشروطه و بعد از اعدام شیخ فضل‌ا... می‌گوید: «دفاعی از شیخ ندارم اما بعد از آن حذف افراد دیگری که اتفاق می‌افتد و چنان هرج و مرجی در جامعه به وجود می‌آید که هر مشکلی در جامعه ایجاد می‌شود می‌گویند: که خب؛ مشروطه شده است! چنان هرج و مرجی اتفاق می‌افتد که همان روشنفکر مشروطه‌خواه در حسرت آمدن یک ژنرال چکمه‌پوش شعر می‌گوید! همه منتظرند یک دیکتاتوری بیاید و این‌ها را از شر مشروطه نجات دهد. وی نتیجه می‌گیرد که در جامعه ما، چون ما مقدم بر نشت و رسوب یک فرهنگ سیاسی مدنی و اصلاحی، دموکراتیک‌بازی دموکراتیک را آوردیم این بازی نتوانست در جامعه نمود و نماد یک بازی دموکراتیک باشد و تا امروز ما این مشکل را داریم که احزابمان، هیچ کدام شبیه حزب به معنی واقعی نیست و همه محفل و پاتوق هستند.