نسیم گیلان - ایسنا/گیلان حدود 60 میلیون سال پیش بود که اولین پهن‌برگان تکامل یافتند. جنگل هایی از نوع پهن برگ خزان کننده زمانی سراسر نیمکره شمالی را پوشانده بودند، اما در عصر یخبندان این جنگل ها از بین رفته و محدود به مکان خاصی مثل جنگل های هیرکانی شدند و امروزه گستره هیرکانی در گرگان، مازندران، گیلان، سمنان و بخش‌هایی از خراسان شمالی است که اگر تدبیر نکنیم این ثروت ملی را از دست خواهیم داد و یکی از اقدامات حمایتی، می تواند جایگزینی اقتصاد زیست محیطی با اقتصاد کلاسیک باشد.
جنگل یادآور درختان در هم تنیده و سر به فلک کشیده‌ای است که حتی تصور آن در ذهن؛ آرامش خاطر را به همراه دارد. در واقع خدمات جنگل به عنوان یک ثروت طبیعی خدادادی بر کسی پوشیده نیست؛ از خدمات اکولوژیک جنگل ها گرفته که بدون هیچ چشمداشتی در اختیار ما قرار می گیرد و هوایی که تنفس می‌کنیم تا ذخیره آبی که در اختیار داریم و ترسیب دی اکسید کربن و لطافت هوا و تولیدات فرعی و دست‌ساخته های چوبی که به واسطه جنگل برای ما ایجاد می شود.
قطعا همه ما تجربه داریم وقتی حالمان از نظر روحی خوب نباشد بعد از ورود به یک عرصه طبیعی به ویژه جنگل، حالمان خوب می‌شود و این آرامش و لطافت بدون اینکه هزینه آنچنانی برای ما در پی داشته باشد در اختیارمان قرار می گیرد و این خاصیت دامن پرمهر درختان و خدماتی است که جنگل بدون منت و رایگان به انسان ارائه می‌دهد و در این بین جنگل‌های شمال که همان درختان هیرکانی با میلیون‌ها سال قدمت و به نوعی فسیل زنده عصر یخبندان هستند، زیبایی صد چندان دارد و حتما برای یک‌بار هم که شده گذرمان به این مناطق در شمال کشور افتاده و برگی را به یادگار در دفتر خاطراتمان ثبت کردیم.
قدمت تکاملی گونه‌های هیرکانی تا 60 میلیون سال برآورد می‌شود
در همین رابطه فریبا بابایی در گفت‌وگو با ایسنا با بیان اینکه درختان کل گستره شمال ایران از گلستان تا آستارای گیلان جزو جنگل‌های هیرکانی است، اظهار کرد: هر درخت سن و سالی دارد که با توجه به قطر آن می‌توانیم عددش را برآورد کنیم علاوه بر این، یک قدمت تکاملی برای انواع درختان وجود دارد که قدمت تکاملی گونه‌های هیرکانی حدود 40 تا 60 میلیون سال برآورد می شود.

وی با اشاره به اینکه گستره هیرکانی در پنج استان گرگان، مازندران، گیلان، سمنان و بخش‌هایی از خراسان شمالی است، افزود: حدود 60 میلیون سال پیش بود که اولین پهن‌برگان تکامل یافتند. جنگل هایی از نوع پهن برگ خزان کننده زمانی سراسر نیمکره شمالی را پوشانده بودند، اما در عصر یخبندان این جنگل ها از بین رفته و محدود به مکان خاصی مثل جنگل های هیرکانی شدند. پس از پایان عصر یخبندان گونه های گیاهی از این جنگل ها به سایر نقاط گسترش یافتند به همین دلیل از این جنگل ها به عنوان مادر جنگل های جوان اروپا یاد می‌شود.
حفظ جنگل به معنای عدم استفاده از فرصت‌های آن نیست
مدیر پایگاه میراث جهانی جنگل‌های هیرکانی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان گیلان با تاکید بر اینکه حفظ جنگل به معنای عدم استفاده از فرصت های آن نیست، گفت: باید استفاده پایدار از منابع جنگلی و معیشت چند محصولی روستانشینان در اطراف مناطق جنگلی را در دستور کار قرار داد.
وی با بیان اینکه ذخایر ژنتیک جنگل های هیرکانی سابقه تکاملی چند میلیون ساله دارند و از این لحاظ بسیار ارزشمند هستند، افزود: مبحث ذخایر ژنتیکی موجود در این زیست بوم یکی از مباحث مهم و بسیار ارزشمند در بحث امنیت غذایی، ارزش اقتصادی و تولیدات دارویی است و باید بسیار جدی به آن نگریسته شود.
مدیر پایگاه میراث جهانی جنگل‌های هیرکانی گیلان گفت: علاوه بر ویژگی های خاصی که عرصه‌های ثبت شده دارند، همه جنگل‌های هیرکانی از یک سری ویژگی‌های منحصر به فرد برخوردار هستند که از آن جمله زیبایی چشم نواز و گونه های منحصر به فرد گیاهی و جانوری در آن است.

بابایی با بیان اینکه برخی ویژگی‌های منحصر به فرد در جنگل‌های هیرکانی وجود دارند که در هیچ جای دنیا آنها را به صورت پراکنش طبیعی نمی توان دید، عنوان کرد: این جنگل ها زیستگاه برخی گونه‌هایی هست که در فهرست IUCN قرار گرفته‌ و در معرض تهدید یا انقراض قرار دارند و یا گونه‌های آندمیک هستند یعنی پراکنش آنها بسیار محدود است و متعلق به یک منطقه بسیار خاصی هستند که از جمله آن سوسن چلچراغ را می‌توان نام برد.
وی افزود: برخی خزندگان و دوزیستان و جانوران منحصر به جنگل‌های هیرکانی هستند. این جنگل ها همچنین زیستگاه برخی از گونه های بسیار ارزشمند از جمله پلنگ هیرکانی یا همان پلنگ ایرانی است که بزرگترین زیر گونه این جنس محسوب می شود و بهترین زیستگاه آن در جنگل‌های هیرکانی است. یا درخت انجیلی که فسیل زنده محسوب می‌شود و پراکنش آن منحصر به همین جنگل‌ها است و در هیچ جای دنیا پراکنش طبیعی این گونه را نداریم؛ البته در اروپا فسیل این گونه یافت می شود. به همین دلیل از این جنگل ها به عنوان موزه طبیعی یا فسیل زنده یاد می شود.
باید دیدگاه استفاده از جنگل را تغییر دهیم
وی با بیان اینکه جوامع محلی در خط مقدم حفاظت از جنگل هستند اما باید دیدگاه استفاده از جنگل را تغییر دهیم، تاکید کرد: بهره برداری از جنگل صرفا بهره برداری از چوب نیست. این درخت فرآورده‌های فراوانی دارد که می‌تواند ارزشمندتر از پولی باشد که از بریدن چوب به دست می‌آید و این موضوع را باید به جنگل‌نشینان آموزش دهیم تا علاوه بر بهره‌برداری پایدار بدون آسیب به منابع طبیعی، مباحث حفاظتی هم به صورت جدی مورد توجه داشته باشند.

بابایی تاکید کرد: مثلا خیلی از قارچ‌ها که در این زیست بوم وجود دارد، علاوه بر ارزش غذایی، ارزش دارویی هم دارند و می توان آن را به صورت گسترده پرورش داد و ارزش افزوده تولید برخی از این قارچ‌ها بیش از پولی است که از قاچاق چوب جنگل بدست می‌آید. اگر پرورش و تولید قارچ و سایر گیاهان دارویی به روستانشین آموزش داده شود، می‌تواند این محصول را پرورش داده و برداشت کند بدون اینکه آسیبی به درختان جنگلی وارد شود.
مدیر پایگاه میراث جهانی جنگل‌های هیرکانی در استان گیلان گفت: در زمینه بهره‌برداری از گیاهان دارویی نیز باید به شیوه صحیح عمل کنیم و گیاهان را از ریشه نچینیم چرا که با این کار در واقع ذخیره ژنتیکی و ژنوم را از جنگل خارج کرده ایم و ممکن است از تکثیر یک ژن خاص از یک گونه خاص در اکوسیستم جلوگیری شود.
وی ادامه داد: در بسیاری از گونه های اقتصادی نیز تکثیر گلخانه ای از طریق کشت بافت و یا سایر روش ها می‌تواند منجر به تولید انبوه شود که در این صورت علاوه بر حفظ ذخیره ژنتیکی جنگل؛ ارزش افزوده بیشتری عاید جوامع محلی شده و در واقع با نگاهی متفاوت، بهره برداری پایدار از این ثروت طبیعی خواهیم داشت و این بازمانده عصر یخبندان برای آیندگان نیز به میراث می ماند.
بابایی تصریح کرد: علاوه بر فعالیت‌های کشت؛ مباحث مربوط به گردشگری و جاذبه هایی که در روستاها و محیط طبیعی آن وجود دارد از دیگر مواردی است که می تواند بر توسعه اقتصاد روستایی و عدم وابستگی به جنگل اثرگذار باشد.
بالغ بر 75 درصد از جنگل‌های هیرکانی را از دست دادیم
مدیر پایگاه میراث جهانی جنگل‌های هیرکانی در استان گیلان با اشاره به اینکه در حال حاضر مساحت جنگل های هیرکانی یک میلیون و 600 هزار هکتار برآورد شده، تاکید کرد: طی 100 سال گذشته بالغ بر 75 درصد از این جنگل‌ها را از دست دادیم.
بابایی در خصوص مساحت کنونی جنگل‌های هیرکانی تاکید کرد: آمار رسمی مساحت جنگل های هیرکانی را معمولا سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری و موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع اعلام می‌کنند و طبق مطالعات، مساحت اولیه‌ جنگل‌های باستانی هیرکانی پنج میلیون هکتار بوده است که با ورود انسان به این مناطق و برداشت ها، این مساحت تا ابتدای قرن بیستم به حدود سه و نیم میلیون هکتار رسید. اما با خشک کردن تالاب ها، صنعتی شدن، جاده سازی ها و برداشت های صنعتی از جنگل های هیرکانی این مساحت در حال حاضر چیزی حدود یک میلیون و 600 هزار هکتار تخمین زده می شود.
وی با اشاره به اینکه جنگل‌های هیرکانی در شمال ایران و بخشی از جمهوری آذربایجان قرار دارد، گفت: این کاهش سطح بسیار زیاد بوده و متعاقب آن بسیاری از ذخایر ژنتیک را نیز از دست دادیم و حتی بسیاری از گونه‌های منحصر به فرد این جنگل ها نیز در گذشته به دلایلی مانند شکار بی رویه از دست رفته اند که از آن جمله می توان به ببر هیرکانی(مازندران) اشاره کرد که منقرض شده است.
بابایی ابراز کرد: اطلاعات ما از بسیاری از گونه‌هایی که در این جنگل ها زندگی می کنند نیز اندک است؛ مثلا در مورد حشرات، خزندگان و دوزیستان و بسیاری از میکروارگانیسم های این زیست بوم مطالعات اندکی انجام شده است. در دهه های اخیر جنگل های هیرکانی با تهدیدات زیادی مواجه شده اند که از آن جمله می توان به تغییرات اقلیمی اشاره کرد.
وی متذکر شد: بسیاری از گونه های نامبرده به تغییرات شرایط دمایی و رطوبتی در محیط زیست خود بسیار حساس هستند. این امکان وجود دارد که برخی از این گونه ها حتی منقرض شده باشند بدون اینکه اطلاعات جامعی در مورد آن ها وجود داشته باشد.
این کارشناس جنگل، در ادامه با اشاره به تهدیدات این ثروت ملی تصریح کرد: در حال حاضر تغییرات اقلیمی تهدید بسیار جدی برای جنگل های هیرکانی است علاوه بر آن تخریب از بالادست، قاچاق چوب، شکار بی‌رویه و غیر قانونی، جاده سازی ها، ویلاسازی ها، رها کردن زباله در طبیعت و موارد متعدد دیگر از جمله تهدیداتی هستند که این روزها حیات جنگل های هیرکانی را مورد آسیب جدی قرار داده است.
مدیر پایگاه میراث جهانی جنگل‌های هیرکانی در گیلان اضافه کرد: ریشه بسیاری از این تهدیدات ناشی از عدم آگاهی از ثروتی است که در اختیار داریم در واقع اطلاعات ما از خدمات فراوان این میراث طبیعی ارزشمند بسیار اندک است و این امر باعث شده تا با سهل انگاری آن را در خطر نابودی قرار دهیم.

بابایی با بیان اینکه در حال حاضر 12 سایت و 15 لکه در پنج استان گلستان، مازندران، گیلان، سمنان و خراسان شمالی در فهرست میراث طبیعی یونسکو ثبت جهانی شده‌اند، تاکید کرد: این عرصه‌ها ویژگی‌های بسیار منحصر به فردی دارند؛ از جمله اینکه سابقه حفاظتی طولانی دارند و جزو مناطق حفاظت شده محیط زیست هستند، به دلیل محافظت طولانی مدت؛ از نظر تنوع زیستی بسیار دست نخورده بوده و از تنوع گونه های گیاهی و جانوری بالایی برخوردارند، تغییرات ارتفاعی از جلگه تا مناطق بالادست در آنها رعایت شده و سعی شده تمام ویژگی‌هایی که از شرق تا غرب جنگل‌های هیرکانی وجود دارد در این عرصه‌ها رعایت شود.
مدیر پایگاه میراث جهانی جنگل‌های هیرکانی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان گیلان در پاسخ به اینکه «چگونه می توان بقایای این ثروت کهن و در واقع فسیل زنده دوره یخبندان را حفظ کرد؟»، گفت: خیلی کارها در سطوح مختلف و موازی با یکدیگر باید انجام شود از جمله بحث فرهنگ سازی، آموزش به ویژه به نسل جوان، درختکاری متناسب با اقلیم این مناطق، حفاظت از منابع طبیعی، مدیریت زباله و پسماند، گردشگری‌ مدیریت شده، هدفمند و پایدار و در نظر گرفتن ارزیابی زیست محیطی پروژه‌هایی که در منظر طبیعی انجام می شود از جمله این اقدامات هستند؛ ضمن اینکه تا حد امکان در عرصه‌های طبیعی جنگلی نباید اجازه جاده سازی و یا برداشت معدن داده شود.
خدمات جنگل؛ از تولید اکسیژن تا ذخیره آب
بابایی تصریح کرد: یک هکتار جنگل می تواند خدمات بسیاری به ما ارائه دهد که از آن جمله تصفیه هوا، تولید اکسیژن، ترسیب کربن، ذخیره و تصفیه آب، کاهش سرعت باران و جلوگیری از سیل، جلوگیری از فرسایش خاک، سودمندی محصولات فرعی جنگل مانند گیاهان دارویی و انواع قارچ ها که ارزش دارویی و غذایی دارند و بسیاری خدمات دیگر، که متاسفانه چون رایگان در اختیارمان قرار می گیرند از ارزش آن بی خبریم. این خدمات به صورت مستمر در اختیارمان قرار می گیرد یعنی خدمات اکولوژیک جنگل در صورت عدم تخریب همیشگی است.
وی ادامه داد: یک هکتار جنگل همه ساله چیزی حدود 2500 تن اکسیژن تولید می کند که معادل مصرف اکسیژن سالانه 10 نفر است. یا هر هکتار جنگل با تاج پوشش مناسب همه ساله 2500 تن آب ذخیره و به تدریج آزاد می کند که با در نظر گرفتن مساحت جنگل های هیرکانی می‌توان گفت این جنگل ها همه ساله چیزی حدود سه میلیارد مترمکعب آب در خود ذخیره کرده و به تدریج در قسمت شمالی و جنوبی البرز آزاد می کنند؛ در حالی که این آب نیازمند تصفیه هم نیست اما آب پشت سدها نیازمند تصفیه بوده و بزرگترین سد کشور یعنی سد کارون طی پنج سال قادر به جمع آوری سه میلیارد مترمکعب آب است که نه تنها خطر تبخیر آن را تهدید می کند بلکه نیازمند تصفیه هم هست.
بابایی خاطرنشان کرد: با در نظر گرفتن این مسائل، اگر اقتصاد زیست محیطی جایگزین اقتصاد کلاسیک و این مسئله در سطح کلان جامعه دیده شود و تصمیم گیران در سطح کلان و همچنین مردم در سطح عادی به آن عمل کنند، قطعا می توان قدم های خوبی درخصوص حفاظت از این ثروت عظیم برداشت.
انتهای پیام