بزرگنمايي:
نسیم گیلان- رشتی
که امروز به عنوان مرکز استان گیلان می شناسیم، قصبه‌ای با یک روز بازار
بود که در حریم رودخانه «زرجوب» شکل گرفته و با یک فرمان حکومتی از سوی شاه
طهماسب صفوی، رونق گرفت و به تدریج رشد کرد.
گیلان به دو بخش غربی و شرقی (بیه پس و بیه پیش) تقسیم و هر کدام حاکمانی جداگانه داشتندقبل
از این انتخاب، گیلان به دو بخش غربی و شرقی (بیه پس و بیه پیش) تقسیم و
هر کدام حاکمانی جداگانه داشتند. «بیه پیش» سرزمین‌های شرق رودخانه سفیدرود
تا تنکابن بود که زیر نفوذ سلاطین «کیایی» قرار داشت و آن سوی سفیدرود
یعنی از کوچصفهان کنونی تا غرب، تحت حکومت «آل اسحاق» بود که به آن «بیه
پس» می گفتند. این دو سلسله مرتب در حال نبرد و تجاوز به حریم یکدیگر
بودند. رشت از زمانی مورد توجه قرار گرفت که شاه صفوی به عایدات سرشار ناشی
از تجارت ابریشم گیلان، چشم دوخت.
نویسنده کتاب «رشت شهر باران» در این باره
می گوید: نام رشت در متون تاریخ و جغرافیا برای اولین بار در کتابی از
مولفی ناشناخته با عنوان: «حدود العالم من المغرب الی المشرق» که در سال
372 هجری قمری تالیف شده آمد و تا قبل از آن هیچ نشانی در آثار مکتوب از
این شهر موجود نیست.
محمود نیکوییه به استناد مولفان تاریخ گیلان
می افزاید: اگرچه «ظهیرالدین مرشی و عبدالفتاح فومنی» از رشت نوشته
اند ولی کمتر به تاریخ و گذشته آن اشاره شده و بیشتر جنگ‌های مردم «بیه پس»
و «بیه پیش» را شرح داده‌اند که در «صحرای لوندیه» صورت می گرفت. صحرای
لوندیه که در زمان سلطنت ناصرالدین شاه قاجار«صحرای ناصریه» خوانده می شد،
حدفاصل چهار راه میکاییل کنونی تا دانشگاه گیلان است. صحرای لوندیه گذشته
از اینکه میدان جنگ امیران محلی بود مکانی برای سان سپاهیان و اعلام
مخالفین نیز بود. نمونه آن، اعدام عادل‌شاه در زمان شاه صفی است که در
منطقه لشت نشا قیام کرد.
بازار نقش مهمی در شکل‌گیری مدنیت شهرها دارد
این پژوهشگر گیلانی با اشاره به نقش بازار
در رشد مدنیت شهرها ادامه می‌دهد: اگرچه رشت در ابتدای سلطنت صفویه روستایی
با یکشنبه و چهارشنبه بازار بود، اما با مرکز شدن گیلان، تجارت رونق یافت و
بازار رشت در هسته مرکزی این شهر به تدریج رشد کرد.
وی مهمترین دلیل توجه شاه عباس اول به گیلان
را رونق تجارت ابریشم می‌داند و می‌افزاید: تا پیش از صفویه، مراکز «بیه
پیش» و «بیه پس» یعنی «لاهیجان و فومن»، بیشترین رونق تجاری را داشتند.
مهمترین کالای تولید شده نیز «ابریشم» بود که پیش از صفویه از طریق دریای
کاسپین به اروپا صادر می شد.
نیکوییه در ادامه با اشاره به اینکه مهمترین
صادرات آن دوران ایران، ابریشم بود که در گیلان به وفور تولید و به اروپا
صادر می شد، ادامه می‌دهد: به همین دلیل صفویه به گیلان لشکر کشید و با
تسلط به این منطقه، زمین‌های خالصه و سود سرشار حاصل از تجارت ابریشم را از
آن خود کرد.
نویسنده کتاب «رشت شهر باران» تصریح می‌کند:
در واقع در زمان شاه عباس، توجه بیشتری به تولید و صادرات ابریشم شد ولی
درآمد حاصل از آن صرف توسعه گیلان نشد بلکه این درآمد به سمت پایتخت یعنی
اصفهان سرریز می شد.
نیکویه توسعه روز افزون رشت و ساخت بازار و
کاروانسراهای متعدد مرکز استان را مربوط به دوره قاجار دانست و می گوید:
شهر رشت به عنوان دروازه اروپا، نخستین بار در عهد قاجار بر سر زبانها
افتاد. آنچه از نوشته‌های مستشرقین در عهد قاجار و اواخر صفویه برمی آید،
رشت شهری با خانه باغ‌های متعدد و بی حصار و بارو که بازار و کاروانسراهای
بزرگی داشت، بود. از هند و بخارا و ترکیه بارانداز تجاری به این شهر می
آمدند تا ابریشم گیلان را به سمت بنادر خلیج فارس و دریای مدیترانه ببرند.
نقش مهم مذهب و مراکز مذهبی در توسعه شهر رشت
نیکویه با اشاره به نقش پررنگ مذهب و مراکز
مذهبی در توسعه رشت، می افزاید: تا پیش از فتح گیلان به دست صفویه، یعنی
حدود سال 1000هجری، بین حوزه نفوذ شرق و غرب گیلان، کشمکش‌های مذهبی بین
اهل تسنن و زیدیه (فرقه ای از تشیع) بود. از نوشته مورخین برمی آید که تا
قرن هشتم و پایان قرن دهم هجری این اختلافات وجود داشت.
«محمود نیکوییه» با استناد به یادداشت‌های «لویی رابینو»، سفیر انگلستان اوایل قرن بیستم در رشت به خبرنگار مهر
اظهار می‌کند: زمانی که شاه اسماعیل صفوی در سال 907 قمری در تبریز به
قدرت رسید، مذهب شیعه اثنی عشری دین رسمی کشور شد. در نیمه همین قرن(960)
کیاخان دوم معروف به «خان احمد گیلانی» فرمانروای «بیه پیش» به علت نفوذ و
گسترش صفویه از مذهب زیدیه دست کشید و مردم شرق گیلان تا تنکابن را وادار
به این امر کرد و زمانی که رشت مرکز گیلان انتخاب شد، عملا گیلان این مذهب
را پذیرفت.
مزار استاد
ابوجعفر، مرکزیت معنوی رشت را تشکیل می داد. مزار وی دقیقا وسط شهر و بالای
تپه‌ای در گورستان عمومی شهر و بسیار مورد توجه اهالی رشت بودنیکوییه
به بقعه استاد ابوجعفر که در دوران صفویه به سید ابوجعفر معروف شد اشاره و
می افزاید: مزار استاد ابوجعفر، مرکزیت معنوی رشت را تشکیل می داد. مزار
وی دقیقا وسط شهر و بالای تپه‌ای در گورستان عمومی شهر و بسیار مورد توجه
اهالی رشت بود. بعداز روی کار آمدن پهلوی اول این گورستان تخریب و عمارت
بلدیه در آن ساخته شد. اکنون مزار استاد ابوجعفر در حیاط عمارت تاریخی
(شهرداری رشت) است.
وی ادامه می دهد: بنا به روایت تاریخی در
کنار بقعه استاد ابوجعفر، همواره میدان بزرگی وجود داشت که گردشگاه اهالی
بود. خیابان استادسرا در واقع به واسطه بقعه استاد ابوجعفر به این نام در
بین مردم لقب گرفته است. به‌جز استاد ابوجعفر در هر محله رشت، مرشدان و
زاهدان و عارفانی بودند که مورد احترام اهالی بوده و محلات رشت بنام آنها
نامگذاری شد. محلاتی مانند: زاهدان، صومعه بجار و چله خانه موید این مطلب
است. وجود مساجد جامع در شهر نیز قدمت این شهر را نشان می دهد و از این
منظر نیز رشت پتانسیل‌های خوبی داشت.
وجود دو تفاوت در شهرسازی رشت در مقایسه با سایر شهرهای ایران
سبزه میدان و میدان شهرداری، کارکردهای حکومتی داشت و جشن‌ها و خطابه‌ها در این مکان صورت می گرفت.
نویسنده کتاب «رشت شهر باران» با اشاره به دو تفاوت عمده شهرسازی در رشت در مقایسه با دیگر شهرهای کشور به خبرنگار مهر
می‌گوید: شهرهای گیلان برخلاف شهرهای فلات مرکزی فاقد استحکامات هستند.
پیرامون آنها دیوار و دروازه وجود ندارد. نکته دیگر شکل بازارهای رشت است
که برخلاف سایر نقاط کشور سرپوشیده نیست. از روی خاطرات مستشرقین می شود
فهمید با اینکه رشت در زمان صفویه مرکز گیلان شد، ولی باز حالت روستایی خود
را حفظ کرده و بیشتر شبیه خانه باغ‌های تودرتو بود. به‌عنوان نمونه، گلمین
Gmelin که در سال 1184 ه. ق (1772م) از رشت دیدن کرد می نویسد: «در حدود
بیش از پنجاه سال است که رشت مرکز حکومت گیلان و محل اقامت خان این منطقه
است. این شهر در وسط جنگلی که قسمت اعظم آن امروز زیر کشت قرار دارد، بنا
شده است. خانه‌های رشت نزدیک هم و در اطراف تقاطع اصلی شهر واقع شده است و
دیگر خانه‌ها بدون هیچگونه نظمی در جاهای دیگر پراکنده می باشد.»
نیکوییه می افزاید: این ویژگی کم و بیش تا
پایان صفویه تداوم داشت اما در دوران حاکمیت 12 ساله روس‌ها برگیلان بعد از
سقوط صفویه یعنی از سال 1135 تا 1147 هجری قمری، به علت دفع حملات چریکی
مردم علیه قوای اشغالگر، روس‌ها درختان شهر را تا فاصله پانزده میلی جنوب
شهر قطع کردند.
12 دی ماه، روزی است که رشت در 457 سال پیش به عنوان مرکز سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی استان گیلان انتخاب شد.