بزرگنمايي:

نسیم گیلان - طی سال‌های اخیر برداشت بی‌رویه شن و ماسه از بستر رودخانه‌ها در سایه نبود نظارت‌ کافی افزایش‌یافته که برای کاهش آسیب به محیط‌زیست و اکوسیستم‌های آبی نیازمند عزم جدی در برخورد بامتخلفان هستیم.
 دستان متجاوزی که شن و ماسه را از بستر رودخانه‌ها به تاراج می‌برد بر پیکر محیط‌زیست گیلان زخم‌های کاری برجای می‌گذارد. در سال‌های اخیر بستر رودخانه‌های گیلان‌ بیش از همیشه در معرض برداشت شن و ماسه قرار گرفته‌اند و آسیب‌های ایجادشده بر محیط‌زیست حساس این خطه سرسبز تأثیر گذاشته است.
افزایش تراکم جمعیت در گیلان، توسعه شهرها و قد کشیدن ساختمان‌ها ازجمله عواملی است که سبب می‌شود تا میل سودجویان به برداشت غیرمجاز شن و ماسه و آسیب‌های این موضوع افزایش یابد. بدین ترتیب رودخانه‌ها که گنجینه‌های ارزشمند ملی هستند، متأسفانه آماج دستبرد متجاوزان قرار می‌گیرند.
تخریب بستر رودخانه‌ها و پدیدار شدن سنگ بستر، ناپایداری اراضی حاشیه رودخانه‌ها، افزایش احتمال به وجود آمدن سیلابها، تغییرات مرفولوژی رودخانه‌ها و از بین رفتن زیستگاه آبزیان را از جمله آسیب‌های ایجاد شده به دنبال این برداشت‌ها است در گیلان بیش از 40 رودخانه جریان دارد و این ثروت ملی نیازمند حراست و نظارت کافی است. حفظ مأمن و زیستگاه آبزیان این رودها و ممانعت از تبدیل حضور زندگی‌بخش آن‌ها به سیلاب‌های ویرانگر در گرو اجرای قوانین و برخورد با متخلفان است .
کارشناسان، تخریب بستر رودخانه‌ها، ناپایداری اراضی حاشیه رودخانه‌ها، افزایش احتمال به وجود آمدن سیلاب‌ها، تغییرات مرفولوژی رودخانه‌ها و از بین رفتن زیستگاه آبزیان را از جمله آسیب‌های ایجادشده به دنبال این برداشت‌ها می‌دانند.
برداشت غیرمجاز شن و ماسه از بستر رودخانه‌ها جرم است و انتظار می‌رود متولیان امر با جدیت بیشتر بر این موضوع نظارت داشته باشند و با متخلفان طبق ‌قانون برخورد شود.
بی‌تردید مطالبه‌گری مردم به‌ویژه فعالان محیط‌زیست در حراست از گنجینه‌های ارزشمند طبیعی و نهادینه ساختن فرهنگ مسئولیت‌پذیری مردم در قبال عرصه‌های طبیعی و حفاظت از محیط‌زیست می‌تواند یاری‌گر متولیان در برخورد با متجاوزان به انفال باشد.

برداشت شن و ماسه به بهانه ایجاد استخرهای پرورش ماهی و آماده‌سازی زمین‌های کشاورزی و همچنین برداشت‌های پنهان و گاه آشکار از ساحل دریا و بستر رودخانه‌ها از مواردی است که در حوزه برداشت غیرمجاز شن و ماسه به چشم می‌خورد و نکته دیگری که نباید نادیده انگاشته شود، برداشت غیراصولی شن و ماسه از سوی برخی از آنانی است که مجوز برداشت را دریافت کرده‌اند.
نبود نظارت کافی در زمینه برداشت شن و ماسه در گیلان
مدیرعامل یک موسسه محیط زیستی اظهار کرد: برداشت غیرمجاز شن و ماسه به‌صورت نوسانی در حال کاهش و افزایش است. این نوسان بر اساس پروژه‌های عمرانی به وجود آمده است.
نسیم طواف‌زاده درباره مناطقی که بیشتر در معرض برداشت غیرمجاز قرار دارند هم گفت: در حال حاضر تعداد گزارشات مربوط به برداشت غیرمجاز شن و ماسه در غرب گیلان بسیار زیاد است، ولی به‌طورقطع در همه مناطق این اتفاق رخ می‌دهد. البته با توجه به سیل‌های اخیر در مناطق مختلف گیلان، فشار برای دریافت مجوز برداشت به بهانه رسوباتی که همراه با سیل آمده بسیار زیاد شده و می‌دانیم که همین برداشت‌های مجاز نیز می‌تواند زمینه‌ساز برداشت‌های غیرمجاز بیشتری شود.
این فعال محیط‌زیست برهم زدن بستر زایشی رودخانه، خرابی چهره رودخانه‌ها و تغییر مسیر را از آسیب‌های برداشت‌ها عنوان و بیان کرد: به عقیده بنده نظارتی بر این برداشت‌ها وجود ندارد یا اگر هم هست بسیار اندک است.

دست‌اندازی سوداگران به بستر رودخانه‌ها
رئیس هیئت‌مدیره یک موسسه محیط زیستی دیگر نیز درباره برداشت غیرمجاز شن و ماسه از بستر رودخانه‌ها گفت: برداشت شن و ماسه از بستر رودخانه‌ها آسیب‌رسان بوده و تبعات منفی در پی دارد.
سعید شفقتی چروده در ادامه با بیان اینکه این برداشت‌ها چه دارای مجوز قانونی باشد و یا نباشد خسارات زیست‌محیطی خود را بر جای می‌گذارد، افزود: بااین‌حال در برخی از رودخانه‌ها شرکت‌های پیمانکاری با مجوز و نظارت دستگاه‌های دولتی برای تأمین مصالح موردنیاز راه‌سازی و ساختمان‌سازی اقدام به برداشت شن و ماسه از بستر رودخانه‌ها می‌کنند که نوع و مدت قراردادهای آنان نیز جای بحث داشته و نیازمند تجدیدنظر است.
آنچه که امروزه نگران‌کننده بوده، دست‌اندازی برخی سودجویان و سوداگران به بستر رودخانه‌هاست، که به مراتب مخرب‌تر و برای اکوسیستم رودها تهدیدکننده است
وی با اشاره به اینکه در برخی اوقات نحوه نظارت‌ها و بهره‌برداری‌ها تناقض دارد، ادامه داد: در کنار این بهره‌برداران، آنچه امروزه نگران‌کننده بوده دست‌اندازی برخی سودجویان و سوداگران به بستر رودخانه‌هاست، که به‌مراتب مخرب‌تر و برای اکوسیستم رودها تهدیدکننده است.
شفقتی چروده با اشاره به اینکه سوداگرانی که در طول شب با تراکتور و سایر خودروها اقدام به بارگیری و حمل ماسه از رودخانه‌ها می‌کنند، گاه چنان جسارت به خرج می‌دهند که در روز روشن به بستر رودخانه زده و اقدام به برداشت شن و ماسه می‌کنند، تصریح کرد: این افراد سودجو از ماشین‌آلاتی چون بیل مکانیکی و لودر نیز بهره می‌برند.
وی یادآور شد: علاوه بر این موارد واگذاری حق برداشت از منابع رودخانه‌ای به دهیاران روستاهایی که در مجاورت رودخانه واقع‌شده‌اند نیز به بهانه مصارف روستایی صورت گرفته که می‌تواند در آینده تبدیل به یک معضل شود. رشد بی‌رویه و بی‌سابقه ساخت‌وسازهای روستایی که بعضاً در حریم و یا بستر قدیمی رودها اتفاق افتاده، در سال‌های اخیر برداشت‌های تخریب‌گرانه و بی‌ضابطه را ترویج کرده است.

شفقتی چروده با بیان این‌که آثار تخریبی برداشت بی‌ضابطه و بی‌رویه شن و ماسه از بستر رودخانه‌های گیلان بسیار گسترده بوده و تبعات زیست‌محیطی و اجتماعی زیادی را در پی دارد، اظهار کرد: انحراف مسیر جریان آب و سیلاب، کاهش سطح سفره‌های زیرزمینی در پی تخریب بستر رودخانه و عمیق شدن بستر آن، تخریب زیستگاه‌ها، نابودی اکوسیستم‌های آبی و مسیرهای زادآوری ماهیان استخوانی از جمله ماهی سفید، تخریب سردهنه‌های آبیاری کشاورزی و بروز خشک‌سالی و کاهش محصولات شالیزارها، تخریب و آسیب‌پذیر شدن دیواره‌های طبیعی رودخانه‌ها براثر طغیان، وارد آمدن خسارات مالی هنگفت به زیرساخت‌هایی چون پل‌ها و راه‌ها و خطوط انتقال انرژی و ... تنها بخشی از پیامدهای ناگوار این اقدامات است.
نظارت و کنترل بر برداشت شن و ماسه
صدور مجوز برای برداشت شن و ماسه، نظارت بر این برداشت و ممانعت از برداشت‌های غیراصولی و غیرمجاز ازجمله موارد حساس در حوزه حراست از منابع طبیعی و محیط‌زیست است.
مدیرکل اداره حفاظت محیط‌زیست گیلان درباره وضعیت برداشت شن و ماسه از بستر رودخانه‌های استان  گفت: مرجع صدور مجوز برداشت و حمل مصالح سازمان صمت است که با توجه به محل استقرار محدوده مورد درخواست در مجاورت، حریم و یا بستر غیرفعال رودخانه، پس از کسب موافقت شرکت آب منطقه‌ای و اداره حفاظت محیط‌زیست «به‌منظور رعایت ملاحظات و ضوابط زیست‌محیطی» مجوز برداشت موقت با حجم و عمق مشخص صادر می‌شود.
قربانعلی محمدپور با بیان اینکه پس از صدور مجوز، پایش و نظارت مستمر از سوی شرکت آب منطقه‌ای، ادارات حفاظت محیط‌زیست، صمت و دستگاه‌های انتظامی و قضایی در حدود ضوابط و اختیارات هریک صورت می‌گیرد، افزود: میزان و نحوه برداشت نیز از سوی مراجع صدور مجوز با رعایت ضوابط زیست‌محیطی که در مجوزهای صادره از سوی سازمان صمت اعلام می‌شود و میزان و نحوه برداشت، توسط هیئت نظارت بر معادن مرکب از شورای حفظ حقوق بیت‌المال و نمایندگان صمت، آب منطقه‌ای، حفاظت محیط‌زیست و فرمانداری‌ها پایش و نظارت می‌شود.

محمدپور در ادامه با اشاره به اینکه با توجه به افزایش نظارت دستگاه صدور مجوز، برداشت‌های غیرمجاز سیر نزولی داشته است، بیان کرد: گارد حفاظت محیط‌زیست هم به‌منظور نظارت بر حسن انجام کار و رعایت ضوابط زیست‌محیطی و جلوگیری از تخریب محیط‌زیست، گشت و کنترل روند برداشت را از وظایف خود دانسته و پیگیری می‌کند. افزایش برخوردهای دستگاه‌های ذی‌ربط و صدور احکام محکومیت برای متخلفان نیز از جمله دلایل کاهش برداشت‌های غیرمجاز است.
آسیب‌های برداشت غیر اصولی
محمدپور همچنین ادامه داد: برداشت غیراصولی شن و ماسه موجب اختلال در مهندسی رودخانه و تغییر مشخصات مورفولوژیک و هیدرولیک رودخانه شده و با افزایش روند فرسایش و کف کنی بستر و آبشویی حاشیه‌ها، باعث ناپایداری و تخریب کناره‌ها می‌شود.
وی یادآور شد: این فعالیت با ایجاد حفره در بستر موجب فرسایش شدید در بالادست و پایین‌دست محل برداشت‌شده و تعادل موجود میان آورد رودخانه و ظرفیت انتقال رسوبات را به هم زده و سبب فرو افتادگی بستر تا کیلومترها پایین‌تر از محل برداشت‌شده و با ایجاد کانال‌ها، ریزش کناره‌ها، انحراف مسیر و در کل تأثیر مستقیم بر مرزهای فیزیکی رودخانه، قدرت حمل رسوب و آبزیان موجود در رودخانه را دارد.
مدیرکل حفاظت از محیط‌زیست گیلان در ادامه با اشاره به اینکه علاوه بر این، برداشت از بستر رودخانه اختلال در سیستم آبی شامل افزایش کدورت و مواد معلق و از بین رفتن پوشش گیاهی بستر سبب نابودی زیستگاه آبزیان اعم از کف زیان، پلانکتون‌ها و ماهیان می‌شود، افزود: این روند بر حیات پرندگان و سایر جانوران منطقه نیز تأثیرگذار خواهد بود. همچنین با ایجاد تغییرات مورفولوژیک و هیدرولوژیک رودخانه اثرات تخریبی سیلاب‌ها تشدید شده و در مواردی سبب بروز و شدت‌جریان سیلاب می‌شود.
وی تصریح کرد: بهترین شرایط برای بهره‌برداری از مصالح رودخانه‌ای زمانی خواهد است که وزارت نیرو نسبت به پتانسیل‌یابی و شرایط بهره‌برداری از لحاظ مهندسی رودخانه‌ها و ارزیابی زیست‌محیطی اقدام کرده و مناطق دارای پتانسیل برداشت با کمترین خسارت و هزینه زیست‌محیطی را معرفی کند.

ضرورت برخورد با متخلفان
برخورد با متخلفان در عرصه برداشت‌های غیرمجاز و غیراصولی از بستر رودخانه‌ها ازجمله انتظارات مردم از متولیان محیط‌زیست و منابع طبیعی استان است.
محمدپور درباره برخورد با متخلفان در این حوزه نیز اظهار داشت: شورای حفظ حقوق بیت‌المال، سازمان صمت و شرکت سهامی آب منطقه‌ای متولی برخورد با متخلفین حوزه برداشت غیرمجاز هستند. اما یگان حفاظت اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست در راستای رسالت حراست از اکوسیستم‌های رودخانه‌ای اقدام به پایش و نظارت مستمر بر رودخانه‌ها کرده و با متخلفین برخورد قانونی می‌کند. در صورت مشاهده تخلف زیست‌محیطی دستور توقف عملیات صادر و مراتب جهت پیگیری‌های قانونی به مراجع ذی‌ربط «شورای حفظ حقوق بیت‌المال» گزارش می‌شود.
یگان حفاظت محیط زیست گیلان درپی گشت و کنترل رودخانه‌ها در سال 96 بیش از 100 مورد تخلف کشف و به مراجع ذیربط گزارش کرده است
وی با بیان اینکه یگان حفاظت محیط‌زیست گیلان در پی گشت و کنترل رودخانه‌ها در سال 96 بیش از 100 مورد تخلف را کشف و به مراجع ذی‌ربط گزارش کرده است، افزود: این آمار برای سال جاری تاکنون 57 مورد بوده است. با توجه به اینکه شورای حفظ حقوق بیت‌المال، سازمان صمت و شرکت آب منطقه‌ای مسئول برخورد با متخلفان این حوزه هستند، بانک اطلاعاتی تخلفات کشف‌شده را در اختیار دارند.
وی ادامه داد: مردم برای اطلاع‌رسانی تخلفات می‌توانند به‌صورت حضوری، تلفنی و یا مکاتبه با ادارات حفاظت محیط‌زیست، آب، صمت شهرستان‌ها و یا مراجع انتظامی و قضایی «شورای حفظ حقوق بیت‌المال در امور اراضی» را در جریان تخلفاتی که مشاهده می‌کنند، قرار دهند.
اهمیت وجود مشارکت گسترده
حقیقت این است که منابع طبیعی، محیط‌زیست و زیست‌مندان، ملک شخصی کسی نبوده بلکه امانتی است که باید در حفظ آن کوشا باشیم. پس نمی‌توان چشم‌ها را بست تا سودجویان و منفعت‌طلبان اموال عمومی را به غارت ببرند. تعدد متولیان از چالش‌های مهم حفظِ منابع طبیعی است که در موضوع برداشت غیرمجاز و غیراصولیِ شن و ماسه نیز به‌وضوح مشاهده می‌شود.
انتظار می‌رود که عزم جدی و پیگیرانه و مشارکت گسترده ادارات متولی این امر و همچنین پیگیری و مطالبه‌گری مردم در این حوزه، دستان غارتگران از آب و خاکِ خطه سرسبز گیلان را کوتاه کند.