بزرگنمايي:

نسیم گیلان-«بزودی تمامی الحاقات مسجد صفی حذف و مناره مسجد از فضای پیرامون خارج می‌شود.» این را معاون اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری گیلان می‌گوید، آن هم یک هفته پس از آنکه خبر گمانه زنی‌های جدید باستان شناسی درباره مسجد صفی در سایت اداره کل میراث فرهنگی گیلان رسانه‌ای و اعلام شد که قدمت این مسجد به قبل از صفویه بازمی گردد و احتمالاً در اوایل دوره اسلامی ساخته شده است.

قدیمی‌ترین تصویری که از «مسجد صفی» موجود است یک نقاشی سیاه و سفید از مسجدی با سقف سفال پوش و پنجره‌های ارسی و مناره‌ای زیبا با فضای آبگیری در اطراف که یک جهانگرد اروپایی کشیده است.

اکنون اما، نه از ارسی های بزرگ مسجد خبریست و نه سقف سفال پوش آن پیداست. مناره مسجد نیز در اثر افزایش طبقه و ساخت مغازه در جوار آن گم شده است. اگرچه اکنون بالای مناره مسجد نام «مسجد صفی» حک شده است، اما در میان گیلک‌ها به «سیفیده مسجد» شهرت دارد. البته این مسجد بعد از قتل پسر بزرگ شاه عباس صفوی به «مسجد شهیدیه» ملقب شد.

هفته پیش، خبری در خروجی سایت اداره کل میراث فرهنگی گیلان بارگذاری شد که نشان می‌داد قدمت مسجد صفی به اوایل دوره اسلامی می‌رسد. حالا با این گمانه زنی جدید باستان شناسی، می‌توان با صراحت بیشتری گفت که «مسجد سفید» قدیمی ترین مسجد رشت است.

برای دیدن این مسجد به دل بازار رشت می‌روم. در کوچه پس کوچه‌های بجا مانده در دل بازار و پس از گذر از «حمام شهیاد» که متروک افتاده، خانه‌هایی قدیمی را می‌بینید که بیش از آنکه زندگی آدم‌ها در آن جریان داشته باشد، انبار کالای بازاریان و تجار شده است. کمی جلوتر، عمارت دیوان بیگی و منزل آیت الله رودباری قرار دارد و آنگونه که یادداشت روی در نشان می‌دهد، وی همچون نیاکان 700 ساله‌اش در علم و اجتهاد، پذیرای شهروندان است. از اینجا به بعد، انتهای مناره مسجد لابه لای تابلوهای بلند اصناف پیداست.

به یاد می آورم که نخستین انتخابات انجمن شهر در یک روز جمعه، برابر با 19 خرداد 1286 خورشیدی در این مسجد برگزار شد. انتخاباتی که زنان حق شرکت در آن را نداشتند. (بنا بر گزارش لوئی رابینو، کنسول انگلیس در رشت در اوایل قرن بیستم). هرچند این مسجد یک بار تجدید بنا شده، ولی تاریخ دقیق احداث آن مشخص نیست. بنا بر کتیبه نصب شده بر یکی از کاشی‌های سمت راست محراب، تاریخ بنای جدید را در سنه 1344 (قمری) نوشته‌اند. با این حال ولی جهانی، معاون اداره کل میراث گیلان و ناظر پروژه مرمت این مسجد، می‌گوید: گمانه زنی‌های جدید باستان شناسی در محل نشان می‌دهد این مسجد قدمت بیشتری داشته و سنگ بنای آن به اواخر دوره سلجوقی و یا ایلخانی می‌رسد.

هرچند امروز محل گمانه زنی را پر کرده‌اند، ولی به گفته ولی جهانی اگر اعتبار لازم از سوی سازمان برنامه و بودجه گیلان تخصیص یابد، برنامه دقیق کاوش نگارش و برای بررسی بیشتر به سازمان میراث فرهنگی کشور ارسال می‌شود.

شادروان منوچهر ستوده در یادداشت‌هایش نوشته بود که این مسجد، محل بیتوته شیخ صفی الدین اردبیلی، جد شاهان صفوی بوده و سال‌ها بعد شاه اسماعیل صفوی بنیانگذار این سلسله از اردبیل فرار کرده و مدتی در جوار همین مسجد و در خانه جواهر فروشی پنهان می‌شود. میر نجم جواهر فروش هم خوش اقبال بود و پس از به سلطنت رسیدن شاه اسماعیل، به لقب امیرالامرا مفتخر شد. تا آن زمان این مسجد، «سیفیده مسجد» خوانده می‌شد. حوالی سال‌های 1023 قمری بود که در زمان اقامت شاه عباس صفوی در فومن، دسیسه گران خبر دادند که ولیعهدش صفی میرزا توطئه‌هایی دارد. همین بدگمانی قتل صفی میرزا را در محرم 1024 قمری در رشت رقم می‌زند.

شاه عباس پس از کشتن صفی میرزا، چون به بیگناهی او پی برد، از کرده خود پشیمان شد. برای اینکه نام پسر را جاوید سازد، دستور داد محلی را که شاهزاده در آنجا کشته شده بود، محصور کردند و در آنجا بقعه‌ای ساخته و شهیدیه نام نهادند و آنجا را پناهگاه مقصران و مجرمان ساخت. برای نگهداری «شهیدیه» و دستگیری از فقرا و تنگدستان در آن محل نیز موقوفاتی تعیین کرد و میرزا حسنعلی نامی از عرفای اصفهانی را متولی و نگهبان بقعه کرد.

محل مردابی که جسد «صفی میرزا» را در آن انداختند، میان منزل کنونی آقای پیشوا و چاه معروف به چاه صفی است. فعلاً جز حیاط مسجد و محصور به نرده آهنینی است.» اکنون چاه صفی در ورودی بانوان و در اتاقکی در جوار مسجد پابرجاست. چاه با ارتفاعی حدود نیم متر شبکه‌های چوبی سبز رنگ دارد و نوشته‌هایی بر دهانه چوبی چاه حک شده است؛ عریضه‌هایی خطاب به امام زمان، از قبولی در امتحانات تا شفای مادر. چاه هنوز آب دارد این را می‌شود از کاغذ یادداشت هیأت امنا فهمید: «خواهران گرامی خواهشمند است به علت آشامیدنی بودن و جلوگیری از آلودگی آب چاه از ریختن نمک، گلاب، خرما، سبزه، شکلات و… جدا خودداری کنید.»

چاهی که در این مسجد معروف به چاه صاحب الزمان است، در حقیقت چاهی است که شیخ صفی الدین اردبیلی (جد شاهان صفوی) آن را کنده و بر اساس روایت‌های محلی: «شیخ صفی الدین اردبیلی به سبب قرابت با تاج الدین ابراهیم ملقب به شیخ زاهد گیلانی، به گیلان آمد و شد داشت. در این محل چاهی کند، خانقاهی ساخت و چله نشست.» (ستوده، ص :285)

در جوار اتاقک، وضوخانه و نیم طبقه‌ای برای بانوان به فضای مسجد اضافه شده است. برای دیدن بخش‌های اصیل مناره باید به طبقه فوقانی مسجد در بخش بانوان بروید. آنجاست که می‌توان آجر چینی‌های مورب مسجد را با یک ردیف کاشی فیروزه‌ای لعاب دار دید. همه مساجد قدیمی گیلان از این دست مناره‌ها داشت، ولی این تنها مسجدی است که مناره‌اش پابرجا مانده ولی لابه لای توسعه طبقات مسجد خفه شده است.

بنای اصلی مسجد به طول 23 و عرض یازده متر است. سه فیلیپا از شرق به غرب در وسط بناست که دو تای آنها گچ بری است و اطراف آن کاشیکاری که بر کاشی‌ها «بسمله و انما یعمر مساجد الله من آمن بالله تا فادخلوها بسلام امنین» درج شده و بخشی از گچ بریها نیز مزین به آیه الکرسی می‌باشد. ستون‌های بلند با سر ستون‌های گچ بری شده، طاق‌های هلالی و پنجره‌های بلند و رنگ سفید این مسجد، آرامشی را به طالبان عنایت می‌کند.

تخصیص اعتبار 2 میلیاردی از سوی سازمان مدیریت و برنامه ریزی گیلان

معاون اداره کل میراث فرهنگی گیلان با اشاره به اهمیت تاریخی این مسجد می‌گوید: این مسجد در فهرست بناهای میراثی کشور بنام مسجد شهیدیه یا مسجد صفی ثبت شده است.

ولی جهانی با اشاره به کاوش‌های جدید باستان شناسی در محل مسجد می‌افزاید: این کاوش به منظور گمانه زنی اولیه برای به دست آوردن قدمت مسجد و برای نوشتن طرح مدونی برای سازمان میراث فرهنگی کشور برای ادامه کاوش‌ها صورت گرفت و با آغاز ماه رمضان، محل حفاری فعلاً پر شده است.

وی زمان دقیق کاوش‌های بعدی را نامشخص عنوان و اظهار می‌کند: ادامه حفاری‌ها منوط به تصویب طرح پیشنهادی ارسالی از گیلان است تا بر اساس آن ردیف بودجه مصوب شود.

جهانی ادامه می‌دهد: سازمان برنامه و بودجه گیلان 2 میلیارد تومان اعتبار مصوب کرده و قرار است این اعتبار از ردیف‌های بودجه بنیاد مسکن تخصیص داده شود. در این پروژه عظیم، تمامی الحاقات مسجد از پیرامون حذف و مناره مسجد صفی آزاد می‌شود.