بزرگنمايي:

نسیم گیلان -
جامعه را تقسیم نکنید
k ٢.٥
١
اعتماد / متن پیش رو در اعتماد منتشر شده و انتشار آن به معنی تایید تمام یا بخشی از آن نیست
با فرا رسیدن فصل گرما دوباره چالش‌ بر سر «حجاب» بالا گرفته است. وقتی هم که از حجاب سخن به میان می‌آید جامعه پیش فرضش این است که مقصود حجاب زنان است. تفاوت قرائت رسمی برخی نهادهای رسمی از «چگونگی» رعایت حجاب با آنچه عملا در بسیاری از شهرهای کشور قابل مشاهده است، نشان‌دهنده نوعی شکاف میان دستورالعمل‌های این نهادها و بخشی از افکار عمومی است. «اعتماد» قصد ندارد در این گزارش از منظر احکام شرعی موضوع حجاب و چالش‌های پیش آمده بر سر آن را بررسی کند. پرسش اصلی این است که اصرار برخی نهادهای رسمی برای قرائت درباره حجاب آیا ممکن است منجر به تشدید تضاد میان گروه‌های اجتماعی و در نهایت آسیب به همبستگی اجتماعی ایرانیان شود؟ قبل از پاسخ به این سوال ممکن است عده‌ای بپرسند که مگر اصلا چالشی بر سر حجاب در جامعه وجود دارد که منجر به تشدید تضاد شود؟ برای پاسخ به سوال دوم نشانه فراوان است. اخیرا خبرگزاری میزان در خبری از قول محمد مهدی حاج محمدی، سرپرست دادسرای ارشاد تهران شماره تلفنی را اعلام کرد که مردم از طریق تماس با آن موارد بدحجابی را گزارش کنند. سرپرست این دادسرا از تهرانی‌ها خواسته است که به محض مشاهده هرگونه «کشف حجاب در خودرو»، «کشف حجاب یا سرو مشروبات یا برگزاری مراسم مختلط رقص در اماکنی همچون سفره‌خانه، کافه، رستوران، مراکز خرید، باغ تالار و...»، «اطلاع از برگزاری پارتی‌های شبانه یا خانه‌های فساد و فحشا»، «انتشار مطالب خلاف عفت در اینستاگرام و ...» موضوع را پس از جمع‌آوری مستندات لازم با ذکر کامل مشخصات محل و زمان وقوع جرم به شماره 09054309484 در پیام رسان‌های سروش، ایتا و... ارسال کنند.
حاج محمدی در دفاع از این تصمیم گفته که مردم وقتی با هنجارشکنی‌ها مواجه می‌شوند علاقه دارند آن را گزارش کنند؛ اما نمی‌دانند از چه طریق باید این اقدام صورت گیرد و ارسال گزارش به پلیس و وصول آن به دادسرا نیز ممکن است با مقداری زمان بیشتر مواجه شود از همین رو: «بر آن شدیم تا با ورود به این موضوع از ناحیه دادسرا، به برخورد با مظاهر علنی جرایم منافی اخلاق و عفت، تسریع بخشیم.» انتشار این خبر با انتقاد گسترده کاربران شبکه‌های اجتماعی روبه رو شد. برخی حقوقدانان در رسانه‌ها یادداشت انتقادی نوشتند و برخی مسوولان کوشش کردند این تصمیم را عادی جلوه دهند و اظهار کنند که «جای نگرانی نیست.» اما انتشار یک ویدئو درباره زد و خورد فیزیکی میان یک زن آمر به معروف و یک زن که از نظر او بدحجاب تلقی می‌شده این نگرانی را به وجود آورده که اختلاف نظر بر سر قرائت از کیفیت حجاب منجر به گسست اجتماعی شود. این نگرانی بی‌راه نیست چرا که شنبه همین هفته حسین سراج‌زاده، رییس انجمن جامعه‌شناسی ایران در نشست خبری «چهارمین همایش کنکاش‌های مفهومی و نظری درباره جامعه ایران» از تشدید تضادها و تضعیف همبستگی اجتماعی در ایران اظهار نگرانی کرد. سراج‌زاده گفته است: «هر چند تضادها می‌توانند گاهی منجر به پویایی اجتماعی شوند اما تشدید آن تضادها می‌تواند همبستگی اجتماعی را تهدید کند. شبیه آنچه این روزها درباره مسائل مربوط به پوشش مواجهیم. این موضوع دارد جامعه ایران را دچار انشقاق می‌کند. تضادها در این زمینه باید به گونه‌ای مدیریت شوند که اصرار بر نوع خاصی از «همنوایی» موجب کشمکش‌های عمیق اجتماعی نشود.»
عالیه شکربیگی، استاد جامعه‌شناسی دانشگاه آزاد تهران مرکز و پژوهشگر جامعه‌شناسی خانواده هم در گفت‌وگو با «اعتماد» درباره تبعات ناشی از قرائت یکسویه درباره حجاب گفت: «تقسیم‌بندی زنان به کسانی که نماد فرد باحجاب و با حیا تلقی می‌شوند و زنانی که نماد بدحجابی و بی‌اعتنا به ارزش‌های اخلاقی به شمار می‌روند ضربه سختی به روابط اجتماعی می‌زند.» او با بیان اینکه اصرار بر ارایه «یک فرم مشخص» منجر به نتیجه نمی‌شود، افزود: «فشار به جامعه برای پذیرش یک فرم مشخص از حجاب می‌تواند با واکنش اعتراضی افراد به اشکال دیگر بروز کند.» گرایش بیش از اندازه به «اعمال زیبایی» و «مدیریت بدن» از نظر شکربیگی از تبعات این فشار اجتماعی است. این جامعه‌شناس معتقد است اگر سیاست‌گذاران به دنبال تعادل اجتماعی و شکل‌گیری روابط اجتماعی سالم‌ هستند باید در سیاست‌هایی که ظرف چهار دهه گذشته نتیجه بخش نبوده‌اند تجدید نظر کنند.
انشقاق اجتماعی خطری نیست که فقط اصحاب علوم اجتماعی درباره آن اظهار نگرانی کنند. چنان که پیش از این چهره‌ای همچون سردار قاسم سلیمانی هم در این باره هشدار داده است. فرمانده سپاه قدس در سال 96 در یکی از سخنرانی‌هایش به صراحت از تقسیم شدن جامعه اظهار نگرانی کرده بود: «اینکه در جامعه مدام بگوییم او بی‌حجاب و این باحجاب است یا اصلاح‌طلب و اصولگراست، پس چه کسی می‌ماند؟ اینها همه مردم ما هستند. آیا همه بچه‌های شما متدین هستند؟ آیا همه مثل هم هستند؟ نه. اما پدر، همه اینها را جذب می‌کند و جامعه هم خانواده شماست». او تصریح کرد: «اینکه بگوییم من هستم و بچه‌های حزب‌اللهی خودم، اینکه نمی‌شود حفظ انقلاب. امام جماعت باید بتواند با حجاب و بی‌حجاب را با هم جذب کند.» سخنرانی سردار سلیمانی در زمان انتشار با واکنش مثبت بسیاری از جریان‌های معتدل کشور روبه‌رو شد اما انگار همواره صدای تندروها بیش از صدای معتدل‌ها به گوش می‌رسد.
مساله حجاب پیچیده است. وقتی از پیچیدگی حرف می‌زنیم چه مقصودی داریم؟ یعنی اینکه حجاب آنچنان که موافقان سرسخت و مخالفان سرسختش می‌اندیشند در جامعه ایران ساده و تک بعدی نیست. بخشی از این پیچیدگی را می‌توان در نتایج یکی از پژوهش‌های مهم کشور به روشنی دید. محمدرضا جوادی‌یگانه، استاد جامعه‌شناسی دانشگاه تهران و مجری موج سوم پیمایش ملی ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان در سال 1394 و آرش نصراصفهانی، دانش‌آموخته دکترای جامعه‌شناسی و پژوهشگر اجتماعی پیش از این در توصیف یافته‌های موج سوم «پیمایش ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان» در بخش حجاب یادداشتی را در سایت عصر ایران منتشر کرده‌اند. آنها در این یادداشت که سال 96 منتشر شده، نوشته‌اند: در موج سوم پیمایش ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان دو سوال در مورد موضوع حجاب وجود دارد. یکی در سطح باورها و نگرش‌هاست که از «اعتقاد مردم به الزام حجاب» می‌پرسد. صورت این سوال به این شکل است: «تا چه اندازه با این نظر که همه خانم‌ها باید حجاب داشته باشند، حتی اگر به آن اعتقاد نداشته باشند موافق یا مخالفید؟» پاسخ این سوال در یک طیف پنج تایی (خیلی موافق، موافق، نظری ندارم، مخالف و خیلی مخالف) سنجیده شده است. میزان موافقان با الزام حجاب بیشتر از مخالفان است اما در بحث واکنش به بدحجابی اکثریت پاسخ‌دهندگان گفته‌اند مداخله‌ای نخواهند کرد. درک دقیق‌تر از دیدگاه ایرانیان نسبت به موضوع حجاب، مستلزم توجه به نحوه توزیع پاسخ‌ها در میان گروه‌های مختلف اجتماعی است.
در تهران در بعد نگرشی، برخلاف کل کشور، توزیع پاسخ دوقطبی است و مجموعا 46.4 درصد از شهروندان با الزام حجاب، مخالفت داشته‌اند، در حالی که 34.6 درصد موافق آن بوده‌اند. در بعد رفتاری، گزینه «اشکالی ندارد» در شهر تهران بالاتر از میانگین کشوری انتخاب شده (28.6 در برابر 10.5 درصد) و مجموع کسانی که دو گزینه «اشکالی ندارد» و «مخالفم ولی کاری ندارم» نیز از میانگین کشوری بالاتر است (85.1 در برابر 77.7 درصد). در مورد واکنش شهروندان نسبت به بدحجابی، یک‌سوم مردان تهرانی گزینه «اشکالی ندارد» را انتخاب کرده‌اند و در جوانان نیز این گزینه انتخاب 37.8 درصد پاسخگویان است.
اما پیچیدگی این مساله به معنای غیرقابل حل و فصل بودن آن نیست. بلکه این پیچیدگی نشان می‌دهد که برای مواجهه با مساله حجاب سیاست‌گذار باید هوشمندانه‌تر، دقیق‌تر و چند وجهی‌تر عمل کند به گونه‌ای که همه صداهای موجود در جامعه را بشنود و نه فقط در دسترس‌ترین یا بلندترین آنها را و از آنها تاثیر بپذیرد. در غیر این صورت مردم کوچه و خیابان ممکن است در تضادی نگران‌کننده و تا حدودی خطرناک اعتقادات و آزادی‌های فردی یکدیگر را به سخره بگیرند و در تضادی خطرآفرین میان خود فاصله‌ای عمیق احساس کنند.