عمارت «خواجه آواديس» يکي از زيباترين بناهاي به جا مانده از دوره ناصري در رشت، اگر چه در سال 86 و با قيد فوريت و ضرورت براي جلوگيري از تخريب به ثبت ملي رسيد اما اين روزها رنج نامهرباني هاي مسئولان بر پيکره اين بنا زخمه زده و گنج به جا مانده از گذشتگان را در معرض تخريب و نابودي قرار داده است.
داستان عمارت ميراثي، پارکينگ و ارشاد
نيمي از عمارت «خواجه آواديس» که يک سال پيش از ترور ناصرالدين شاه ساخته شده، در سال 1386 به منظور ساخت پارکينگ توسط اداره ارشاد رشت تخريب شد. هرچند سازمان ميراث فرهنگي با ثبت بنا در اواخر همان سال از تخريب کامل بنا ممانعت ايجاد کرد ولي امروز و بعد از گذشت 9 سال، باقي مانده عمارت نه تنها مرمت نشده بلکه ريزش برف و باران و نفوذرطوبت روز به روز پايه هاي اين عمارت زيبا را سست تر کرده و غم انگيز تر آنکه به دليل بي توجهي به حفاظت از آن، مورد سوء استفاده برخي افراد سودجو قرار گرفته و سوراخ هايي که به اميد دست پيدا کردن به گنج ها احتمالي موجود در اين بنا در ديوارهاي آن ايجاد شده، بر رنج اين عمارت تاريخي افزوده است.
سال 1386 اداره ارشاد رشت، عمارت «آواديس» را در محله استادسرا خريداري و قصد داشت تا با تخريب کامل بنا پارکينگ بسازد. غافل از اينکه اين عمارت به جز آنکه به لحاظ معماري بي نظير است، شخصيت هاي تاريخ سازي را نيز در خود پرورانده است.
با انتقاد برخي رسانه ها، سازمان ميراث فرهنگي گيلان به داد عمارت آواديس رسيد و در حالي که نيمي از آن به طور کامل تخريب شده بود، به منظور ثبت اضطراري، پرونده ساختمان را در نيمه اسفند1386 به تهران ارسال کرد. در نهايت اين عمارت در26 اسفند 86 و به شماره 22237 در فهرست بناهاي ميراثي کشور به ثبت رسيد
گچبري هاي نفيس و پنجره هاي ارسي
گشتي در ميراث «خواجه آواديس» عمق فاجعه را بعد از 9سال نشان مي دهد. زماني که اداره ارشاد بخشي از اين عمارت را تخريب کرد، تعدادي از درها و پنجره هاي ارسي را از پايه ديوار جدا و در گوشه حياط گذاشت. همان زمان ميراث فرهنگي طي نامه اي از ارشاد خواسته بود تا لااقل براي جلوگيري از نفوذ رطوبت، درهاي نفيس را به مکان سر بسته منتقل کند اما حالا نه تنها درها به جاي اصلي خود برنگشته که حتي در فضاي عمارت نيز ديده نمي شود.
حريم اين عمارت ميراثي، همچنان به عنوان پارکينگ اداره ارشاد رشت مورد استفاده قرار مي گيرد و آب حاصله از فعاليت کولرهاي اسپيلت اين اداره، بر پيکر بي جان ميراث «خواجه آواديس» مي ريزد و با توجه به از بين رفتن پوشش سفالي بخشي از بنا، عمق تخريب ناشي از رطوبت و باران 9 ساله به پي و بناي عمارت نيمه مخروبه کاملا مشهود است.
با اين وجود، هنوز زيبايي هاي اين عمارت چشمگير است. بناي اصلي از آجر ساخته شده و داراي دو اشکوبه است، گچ بري هاي نفيس روي ديوارها، گره چيني هاي بکار رفته در ارسي ها و درب هاي طاقي شکل و شيشه هاي رنگي، تزيينات سرستونها و سرشيرها و جان پناه ايوان، نقاشي هاي ديواري که زير پوشش گچي خودنمايي مي کند و شومينه اي که به سردي گراييده است.
تاجر ابريشمي که اموالش را وقف کرد
«خواجه آواديس» بخشي از هويت تاريخي رشت است. تاجر ابريشمي که بعد از حمله مهاجمان ترک به ارامنه، (در زمان نهضت جنگل) خانه اش پناهگاه آسيب ديدگان بود و بعدها از سالن نمايش مدرسه اي که وي ساخته بود، تئاتردر رشت و گيلان رواج يافت.
پژوهشگر تاريخ رشت درباره اولين مالک اين بنا مي گويد: خواجه آوديس اصالتا از ارامنه اصفهان بود که به رشت مهاجرت کرده و در اين شهر مشغول تجارت ابريشم و نوغان بود. وي در سال 1895ميلادي يعني يک سال قبل از ترور ناصرالدين شاه اين عمارت را ساخت.
روبرت واهانيان تبريز ادامه مي دهد: ملک بزرگ خواجه آواديس تقريبا قسمت اعظم دو طرف خيابان سعدي فعلي را در برمي گرفت. 10 روز بعد از خروج ميرزا کوچک خان از رشت و کودتاي بلوشيک ها (تابستان 1299ش)، بازار رشت به آتش کشيده شد و کل بازار، مدرسه و کليساي ارامنه - که در بازار بود-سوخت.
وي مي افزايد: در اين شرايط بود که خواجه آواديس بلافاصله در زمين خودش و به ياد پسرش «مگرديچ» - که فوت شده بود- مدرسه جديدي ساخت. خواجه آواديس همچنين وصيت کرده بود که املاک ديگرش نيز به شوراي مدرسه برسد. ولي با فوت خواجه آواديس، وراث خانه فعلي را در سال 1905 ميلادي به «آوانس آوانسيان» مي فروشند.
عمارتي که به آوانسيان معروف شد
اين پژوهشگر تاريخ رشت تصريح مي کند: «آوانس» پدر «آرتاشس آوانسيان» بود که در جواني به نهضت جنگل پيوست و بعدها از اعضاي اصلي گروه 53 نفر شد. «آوانس» صاحب شرکت ارابه‌راني بود و بين رشت و تهران و ديگر شهرهاي ايران ارابه‌راني مي‌کرد. بعدها اين عمارت به «طاطاووس ينوک آوانسيان»، از مهاجران قره داغ ارسباران به رشت فروخته مي‌شود. طاطاووس اين ملک را به اسم دو پسر خود مي‌کند. يکي از پسرها به نام آرتدوش، همراه مرحوم آرسن ميناسيان از خيران معروف رشت بودند. «آرتوش آوانسيان» آخرين فرد مالک اين خانه بود که در سال 1385 خانه را به اداره ارشاد رشت مي فروشد.
بنايي با معماري ايراني - اروپايي
يک مهندس معمار، درباره ويژگي هاي معماري عمارت خواجه آواديس مي گويد: کمتر خانه‌اي در گيلان با چنين قدمت و معماري يافت مي‌شود و چون محل زندگي چند چهره تاريخي بوده، حفظ آن ضروري است.
مسعود حقاني درباره ويژگي هاي معماري اين عمارت توضيح مي دهد: در بررسي اوليه خانه‌هاي شهري رشت مي‌توان ترکيب سه‌گانه‌اي را به صورت يک بخش اصلي در وسط و دو بال جانبي در تمامي پلان‌ها مشاهده کرد. بدين ترتيب که در قسمت مياني، تالار يا سه دري و در مواردي ايوان قرار گرفته است.
وي مي افزايد: در حقيقت اين خانه همچون بعضي از خانه‌هاي بومي داراي دو لايه متفاوت، شامل لايه سرتاسري ايوان و لايه اطاق‌ها است. چيزي که به ندرت در معماري شهري ساير مناطق ديده مي‌شود.
از نکات بارز ديگر اين ساختمان، حالت سقف و پوشش سفالي و يا شيرواني است که در برگيرنده تمام حجم بنا است. پيش آمدگي سقف نيز سبب شده تا اين اتصال با جزئيات بيشتري مطرح شود. عمارت بنا بر کتيبه موجود در خانه، در سال 1895 ميلادي ساخته شده است.
حقاني در تشريح مشخصات پلان توضيح مي دهد: ساختمان در دو طبقه احداث شده، طبقه همکف که مانند زير زمين است، به عنوان محل پرورش نوغان مورد استفاده قرار مي گرفته و طبقه بعدي به وسيله چند پله به ايوان بالا متصل شده و محل استقرار ساکنان خانه بوده است. اين طبقه نيز با سه پله، سه اتاق را در نيم طبقه‌اي قرار مي‌دهد. پلان داراي طرح هندسي منظم و به صورت گسترده و باز و طويل و باريک طراحي شده تا حداکثر استفاده از وزش باد در ايجاد تهويه طبيعي و دفع رطوبت صورت گيرد.
وي بر تأثيرات معماري اروپايي بر اين بنا به دليل تبادلات تجاري رشت با اروپا تأکيد داشته و مي گويد: معماري عمارت آواديس تلفيقي از معماري بومي و اروپايي در بناهاي شهري است. استفاده از بازشوهاي فراوان در نما، استفاده از شيشه‌بندها در ايوان‌ها، به ويژه در سمتي که باران‌خور است، درنظر گرفتن اصل تقارن و ترجيح محور و تأکيد به آن و تکرار ريتم‌هاي معين و وجود ايوان‌هاي سراسري از مهمترين ويژگي هاي اين بناي فاخر است.
اين مهندس معمار درمورد تزيينات داخلي بنا يادآور مي شود: بيشتر خانه با گچ بري هاي فراوان آراسته شده و داراي نقوشي از گل و گلدان و پرندگان تزييني است. تالار شاه‌نشين، داراي يک شومينه و پنجره ارسي با شيشه‌هاي رنگي است و شماي خاصي به معماري خانه مي‌دهد. تمامي کفپوش آن تخته کوبي و در قسمت ايوان داراي نرده و ستون‌هايي چوبي است. انتهاي ستون‌ها به کله شيري متصل شده‌اند که همگي به زيبايي با رنگ آبي طراحي گشته‌اند.
حقاني ادامه مي دهد: بنا داراي هفت تيپ در و سه تيپ پنجره است. اتاق‌ها طاقچه‌هايي دارد که بالاي همگي تزيينات گچبري خودنمايي کرده و سقف ساختمان نيز سفالپوش به رنگ قرمز است. اين بنا نيز مانند بسياري از معماري هاي گيلان، در قسمت پايين ديواره‌ها، داراي گربه‌رو بوده و اين گربه‌روها خود نيز داراي تزيينات متأثر از کل گچبري‌هاي ساختمان است.
بنايي ميراثي بدون محدوده حريم
9 سال از ثبت اين بناي دوره ناصري مي گذرد و اداره ارشاد به عنوان مالک و اداره ميراث به عنوان متولي حفظ بناهاي ميراثي، هنوز نتوانسته اند اين بنا را مرمت کرده و تغيير کاربري دهند.
همچنين با اينکه اداره ارشاد تاکيد دارد که در حفظ بنا کوتاهي نکرده اما، يگان حفاظت سازمان ميراث فرهنگي ادعا دارد، بخش هايي از عمارت در سال هاي اخير توسط برخي افراد سود جو به قصد يافتن گنجينه از خانه يک تاجر ابريشم سوراخ شده اس.
بازديد از خانه آوانسيان بدون هماهنگي با حراست اداره ارشاد امکان پذير نيست ولي به نظر مي رسد بناي ميراثي که با وجود تاکيد ميراث، محدوده حريمي براي آن تعريف نشده و کاربري پارکينگي دارد، خيلي هم حفاظت شده نيست. آن هم پارکينگي که درب آن به محله استادسرا باز مي شود، نه محور سعدي.
افزون بر آن، درب فرعي سالن آمفي تئاتر ارشاد - که به حياط خواجه آواديس باز مي شود- امکان تردد غير کارکنان و افراد خارج از هماهنگي با حراست را هم در زمان اجراي برنامه هاي سالن، فراهم مي کند.
اداره ارشاد در حفاظت از بنا کوتاهي نکرده است
مدير ارشاد شهرستان رشت، درباره حفاظت از اين بناي تاريخي مي گويد: اداره ارشاد نهايت دقت را در حفاظت از اين بناي ميراثي دارد. اين بناي فاخر همواره مورد توجه دانشجويان معماري بوده و مرتب از دانشگاه گيلان براي بازديد بنا مي آيند ولي تمامي بازديدها با مجوز کتبي و حضور يکي از نيروهاي حراست اين اداره صورت مي گيرد.
محمد حسن پور تاکيد مي کند: در بخش ميراثي بنا، دوربين حفاظتي نصب شده و امکان ندارد تخريبي از سوي افراد سود جو صورت گرفته باشد.
با اينکه عمارت خواجه آواديس، در تملک اداره ارشاد است ولي، مسئولان ارشاد مرمت اين بنا را وظيفه ميراث فرهنگي مي دانند و بنا به گفته پاک نيا، معاونت فني اداره کل ارشاد، وظيفه تامين اعتبار و مرمت يک بناي ثبت شده، وظيفه سازمان ميراث فرهنگي است.
با اين حال رئيس اداره ارشاد شهرستان رشت، نظر ديگري داشته و تاييد مي کند که وقتي بنايي ملک ارگاني مشخص است، بودجه مرمت و تغيير کاربري را نيز بايد تأمين کند.
مرمت بخش هايي از بنا با اعتبار ميراث فرهنگي
معاون ميراث فرهنگي اداره کل ميراث فرهنگي گيلان درباره عمارت آواديس مي گويد: خوشبختانه ميراث فرهنگي توانست عمارت خواجه آواديس را قبل از تخريب کامل توسط ارشاد، به صورت فوري در فهرست بناهاي ميراثي کشور به ثبت برساند.
محمدرضا باقريان مي افزايد: هرچند پلان اصلي اين بنا به شکل L بود و اداره ارشاد بخشي از آن را تخريب کرد ولي خوشبختانه توانستيم مانع تخريب کامل اين بنا شويم.
وي با اشاره به اعتبارات محدود سازمان ميراث فرهنگي مي افزايد: با وجود تعدد بناهايي که نياز به مرمت دارند، ميراث توانست چند سال پيش اعتباري را براي مرمت بخشي از بنا تخصيص دهد.
باقريان ادامه مي دهد: مرمت سربندي و دامنه سرشيرها انجام شده و همچنين توانستيم بخشي از تخته پوش هاي کف بنا را هم تعويض کنيم ولي براي داخل فضا اعتباري نداشتيم و مرمت کف و پنجره ها و گچ بري ها همچنان نيازمند تأمين اعتبار است.
معاون ميراث فرهنگي گيلان تاکيد مي کند: اگرچه اين عمارت به لحاظ معماري از نادرترين بناهاي شهري گيلان است ولي تاکنون نشست مشترکي با اداره کل ارشاد به منظور تامين اعتبار و همکاري دو جانبه براي مرمت از سوي ميراث صورت نگرفته است.
وي تصريح مي کند: آثار تاريخي هويت و شناسنامه ما هستند بنابراين همه بايد دست به دست دهيم و مانع تخريب آنها شويم.
بنايي که خواجه آواديس وقف کرد، سرنوشت تلخي يافت. اما اگر از سوي متوليان فرهنگي با اعتبارهاي ملي که دارند همتي باشد؛ اين بنا مي تواند به عنوان بخشي از تاريخ رشت باقي بماند.
