چاپ

گيلان انلاين- از زمانيکه کاشف السلطنه کشت چاي را در لاهيجان رواج داد؛ توليد اين محصول فراز و فرود زيادي به خود ديده و روزهاي اوج توليد چاي ايراني زماني بود که تکنولوژي هاي پيشرفته، جايگزين دستگاه هاي چاي خشک کني سنتي شد و با اين جايگزيني هم زمين هاي بيشتري زير کشت چاي رفت و هم فراوري چاي گسترده تر شد.

اگرچه طي سال هاي متمادي بي توجهي به صنعت چاي باعث شده که تعدادي از باغات و کارخانجات از چرخه اين صنعت جدا شوند و برخي نيز دچار کارکردهاي عجيب و غريب از جمله تبديل به باغ هاي عروس شوند اما هنوز هم کارخانجاتي هستند که در شهرهايي مانند املش، لاهيجان و تنکابن از سال هاي دور به فعاليت خود ادامه مي دهند اما با اين همه، حتي يک کارخانه چاي در لاهيجان به عنوان خاستگاه چاي ايران ثبت ميراثي نشده تا به نمادي براي اين صنعت پرفراز و فرود تبديل شود.

سرنوشت کارخانه هاي بزرگ چاي در گيلان

اولين کارخانه چاي ايران، «کارخانه چاي کشاورزي» بود که بعدها به نام فجر تغيير نام داد و چند سال پيش اين کارخانه دولتي به مالک خصوصي فروخته و در نهايت به ويرانه اي تبديل شد.

هوخ تيف نيز نام دومين کارخانه اي بود که توسط يک شرکت آلماني در دامنه کوه لاهيجان ساخته شد و بعدها به نام شهيد اسلامي تغيير نام داد.

اين کارخانه با معماري منحصر به فرد خود، که در نماي ساختمان به صورت سه طبقه و از پشت ساختمان دو طبقه به نظر مي رسد، هرچند در بهسازي هاي انجام شده گچ بري هاي نفيس طاق هاي داخلي را از دست داد ولي خوشبختانه سال گذشته به عنوان مرکز تحقيقات چاي ايران تغيير کاربري يافت.

اما سومين و بزرگترين کارخانه چاي ايران که به دست نخست وزير وقت ايران - قوام السلطنه- در بازکياگوراب لاهيجان ساخته شد، کارخانه اي چهار طبقه با متعلقات اطرافش بود که پس از مرگ قوام، سرنوشت تلخي پيدا کرد.

قوام السلطنه به جز احداث سومين و بزرگترين کارخانه لاهيجان يعني «کارخانه چاي نو»، بيمارستان سيدالشهداي لاهيجان، مدرسه و حمام نور و شهرکي براي کارگران کارخانه نيز احداث کرد.

هومن يوسفدهي يکي از مورخان گيلاني در اين باره مي گويد: قوام السلطنه مرد متولي بود که به خريد ملک در گيلان علاقه زيادي داشت و مالک رودبنه و بازکياگوراب لاهيجان بود.

روايت تنها شاهد زنده از فعاليت کارخانه چاي قوام

هرچند بناي کارخانه چاي قوام نيمه جان است اما، خوشبختانه هنوز يک راوي زنده از فعاليت کارخانه قوام در لاهيجان حضور دارد و روايت هاي شنيدني از اين کارخانه دارد.

محمود کيانوش قويم 93 ساله، يک سال پس از تاسيس «چاي نو» به عنوان حسابدار وارد کارخانه قوام مي شود. وي که پيش از استخدام در کارخانه قوام در «هوخ تيف» کار مي کرد، از چگونگي آموزش چايکاري و چايسازي زير نظر دو هندي که در هوخ تيف بودند مي گويد: سال 1319 کارخانه نو افتتاح شد و من يک سال بعد همراه علي خان نيري از هوخ تيف به کارخانه قوام رفتيم. کارخانه نو سومين و بزرگترين کارخانه چاي خشک کني گيلان بود و قوام ابتدا 24هکتار از مزارع سالار خان مويد را خريد و بعدها به 72 هکتار افزايش داد.

وي مي افزايد: کارخانه حدود 40 کارگر دائمي مرد داشت و در فصل کار 700 کارگر زن از آستانه اشرفيه، پينجاه، بازکياگوراب و نياکو براي کار به کارخانه مي آمدند.

کيانوش از زمان رونق کارخانه در زمان حضور قوام و بازديد مسئولان رده بالاي کشوري از کارخانه نو نيز خاطراتي در ذهن دارد و ادامه مي دهد: اين کارخانه برگ سبز چاي املش، رودسر، واجارگاه و لنگرود را هم خريداري و فراوري مي کرد و من مسئول پرداخت پول به چايکاران بودم و در زمان تحويل برگ چاي، پول چايکاران همان روز پرداخت مي شد.

وي خاطرنشان مي کند: سال 1333 از کارخانه استعفا دادم و يک سال بعد قوام السلطنه پيمانه عمرش بسر رسيد و پسر هفت ساله قوام توان اداره کارخانه را ندشت و کارخانه توسط پسر پيشکار قوام يعني «اسماعيل چاردهي» اداره مي شد.

سرنوشت نامعلوم بزرگترين کارخانه چاي لاهيجان

اما داستان بزرگترين کارخانه چاي لاهيجان به همينجا ختم نمي شود و ساختمان کارخانه چاي نو پس از کش و قوس هاي فراوان و واگذاري هاي متعدد به اشخاص حقوقي و ارگان ها و 12 سال متروک بودن، حالا به يک شخص حقيقي فروخته شده است.

اگرچه هنوز مشخص نيست که مالک جديد چه تغييري در کاربري اين کارخانه را در ذهن دارد اما اين کارخانه نشان مي دهد که بخش هايي از آن از جمله انبار به تازگي تخريب شده و دستگاه هاي آلماني چاي خشک کني از محل اصلي خارج شده اند.

براي حفظ چنين ميراثي به سراغ رئيس سازمان چاي کشور رفتيم. اگرچه پس از رکود چندين ساله حوزه چاي، احياي سازمان چاي سبب شده که تا حدودي اميدها به چايکاران و کارخانه داران چاي بازگردد اما از نظر محمدولي روزبهان، بودجه سازمان چاي تنها کفاف خريد برگ سبز چاي را مي دهد نه خريد کارخانه هايي که سهمي بزرگ در تشکيل و حفظ اين صنعت را طي ساليان سال بر عهده داشته اند.

رئيس سازمان چاي اظهار مي کند: با اينکه طي سه سال گذشته رقم هاي بسيار خوبي از سوي دولت براي خريد برگ سبز چاي به سازمان تعلق گرفت که گاهي شگفت آور بوده اما بودجه ديگري براي حوزه هاي مرتبط با حوزه چاي از جمله خريد کارخانجاتي که ميراث اين صنعت در گيلان يا مازندران شناخته مي شوند، در اختيار سازمان چاي نيست.

وي مي افزايد: در بسياري از کشورها از جمله چين، کارخانجات قديمي و سنتي چاي خشک کني از جاذبه هاي گردشگري محسوب مي شود اما مطمئنا رسيدگي به کارخانه اي که از عقبه تاريخي برخوردار بوده و قرار است به يک جاذبه گردشگري تبديل شود نيازمند بودجه لازم و از سوي ديگر برخورداري از ويژگي هايي است که البته در برخي از کارخانجات چاي گيلان به خوبي مشهود است.

روزبهان اين ويژگي ها را وجود باغات چاي در اطراف کارخانه مي داند که براي گردشگران زيبايي و ملموس بودن را القا مي کند و مي گويد: با وجود عقبه تاريخي کارخانه تاسيس شده توسط قوام، اين آمادگي در سازمان از لحاظ بودجه وجود ندارد که بتوانيم کارخانه را خريداري و آن را تبديل به جاذبه اي گردشگري کنيم.

اگرچه از سوي رئيس سازمان چاي کشور، چند کارخانه قديمي ديگر نيز براي ثبت ميراثي پيشنهاد مي شود اما نهايتا با وجود استقبال وي از ثبت کارخانه قوام و تبديل آن به جاذبه گردشگري صنعت چاي لاهيجان، به نظر مي رسد از توان اين سازمان براي خريداري اين کارخانه بايد نااميد شد.

از سوي ديگر، مديرکل ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري گيلان با استقبال از ثبت ميراثي کارخانه قوام در اين باره مي گويد: دو کارخانه ديگر به لحاظ عقبه تاريخي و نقشي که در شکل گيري هويت صنعت چاي در لاهيجان داشته اند براي ثبت در فهرست ميراث ملي کشور در دست بررسي کارشناسان است.

رضا عليزاده مي افزايد: با وجود عقبه تاريخي کارخانه متعلق به قوام السلطنه، اداره کل ميراث فرهنگي گيلان آمادگي دارد که نسبت به ثبت اين کارخانه اقدام کند اما مطمئنا نياز به کارشناسي بيشتر و همينطور استناد به اسنادي است که هويت کارخانه را تائيد مي کند.

هرچند رسيدن به ثبت ميراثي کارخانه قوام رويايي دور از دسترس به نظر مي آيد اما نمي توان از تاثير آن در صنعت چاي کشور چشم پوشي کرد و براي حراست از اين ميراث بايد هم اکنون و با عزمي جدي چاره انديشي کرد.