بزرگنمايي:

در سرزمين هاي اسلامي و به خصوص ايران اولين باري که عزاداري براي امام سوم شيعيان مرسوم شد در سالگشت حادثه عاشورا در زمان حکومت خاندان آل بويه بود، آل بويه از خاندان اصيل ايراني و شيعي مذهب ساکن منطقه ديلمان ايران بودند که جد آنها ابوشجاعِ بويه پسر فنا خسرو ديلمي است و نسب آنها به بهرامگور ساساني مي‌رسد. تا پيش از آن عصر شيعه قدرت سياسي را در دست نداشت و با به قدرت رسيدن آل بويه، شيعيان توانستند عزاداري علني داشته باشد و معزالدوله ديلمي که پايه‌گذار آل بويۀ عراق، خوزستان و کرمان بود دستور داد در روز عاشورا همه بازارها تعطيل شود و مردم در بيرون از منازل عزاداري کنند.

از همين رو تاريخ نگاران معتقدند اولين دسته‌هاي عزاداري که به طور رسمي در خيابان‌ها با مرثيه خواني و مقتل خواني عزاداري کردند در اين دوره اتفاق افتد. اين نوع عزاداري تا پايان حکومت آل‌بويه مرسوم بود و با برآمدن سلجوقيان از تخت حکومت تقريباً ضعيف مي‌شود.

پس از آن عزاداري در سالروز حادثه عاشورا از حالت رسمي و عمومي به خانه ها و قلوب شيعيان عقب نشيني کرد، تا اينکه حکومت قدر قدرت صفويان ظهور کرد. در منطقه شرق آناتولي و آذربايجان و قسمت‌هايي از قفقاز محل زندگي ترکهايي؛ معروف به قزلباش بوده است، قزلباش‌ها چند قبيله بودند که ائتلاف ايشان را قزلباش مي‌گويند؛ زماني که شاه اسماعيل به کمک قزلباش‌ها در ايران به حکومت مي‌رسد و دولت صفويه را تاسيس مي‌کند براي اولين بار در تبريز مذهب شيعه را مذهب رسمي دولتش اعلام مي‌کند و عزاداري امام حسين عليه‌السلام از همان تاريخ و دوباره به عنوان يک رسم رونق خاصي مي گيرد، همين قزلباش‌ها که نيروي نظامي دولت صفويه را تشکل مي‌دهند و همراه با اسب و شمشير و کتل و سنج و طبل بودند در ايام عاشورا همراه مردم عزاداري مي‌کنند ولي چون نظامي هستند زماني که عزاداري مي‌کنند دسته‌هاي عزاداري ايشان بيشتر حالت حماسي و نظامي دارد.

نمونه‌هاي اين عزاداري در اطراف آذربايجان هنوز مرسوم است که به آن شاخ سين(شاه حسين)مي‌گويند، شاخ سين يک گونه عزاداري است که نظم خاصي دارد و افراد در کنار هم قرار مي‌گيرند و با نظم خاصي همراه با بدست گرفتن شمشير و با آهنگي که با نواخته شدن طبل‌ها ساخته مي‌شود و با سرودن اشعار حماسي و آهنگين در «بحر رجز» مراسم را ادامه مي‌دهند.

بعدها که صفويه بر کل ايران مسلط مي‌شود و مذهب رسمي ايران شيعه مي‌شود کم کم گونه‌هاي ديگري به عزاداري اضافه مي‌شود مانند گونه‌هاي شاخ سين(شاه حسين) که عزاداري حماسي است و پس از آن زنجير زني نيز اضافه شد، البته برخي منشا آن را از هند و پاکستان مي‌دانند و برخي از عرب‌ها، اما سينه زني با نظم خاص و دسته‌هاي خاص در دوره صفويه رواج پيدا مي‌کند و همه گير مي‌شود و دسته‌ها و هيئت‌هاي عزاداري براه مي‌افتد و اشعار خاصي براي عزاداري در اين دوره اضافه مي‌شود.

تا قبل از اين دوره، اشعار ما بيشتر عربي بودند ولي از قرن نهم به بعد اشعار فارسي و ترکي هم اضافه مي‌شود و گونه‌هاي عزاداري، تنوع بيشتري پيدا مي‌کند يعني مرثيه خواني؛ مقتل خواني، روضه خواني؛ زنجير زني؛ شاخ سين(شاه حسين) و برخي ديگر از انواع ديگر نيز افزوده مي‌شود و تقريباً يک سنت ثابت بر جاي مي ماند.

پس از صفويان در دوره هاي زنديه و قاجار نيز برپايي مراسم دهه محرم و عاشورا همچنان پر رونق باقي مي ماند، به عنوان نمونه در دوره زنديه چون شخص کريم خان مقيد به آداب و مراسم مذهبي بود و به تقليد از شاهان صفوي در ماه محرم دسته جات عزاداري را برپا مي‌کرد در دوره قاجار نيز که علماي بزرگ نفوذ فراوان داشتند و قاجاريه به تقليد از شاهان گذشته اين مراسم گسترده شد، خصوصاً در عهد ناصري دهه اول محرم عزاداري و حرکت دسته‌ها در مساجد و تکايا و برگزاري مراسم ديگر به اوج خود رسيد که عامل اصلي اين امور علماي بزرگ شيعه بودند که در تهران و شهرستانها اين آيين را همراه با اطعام و پذيرايي از عزاداران سيدالشهداء رواج دادند.

دوران قاجار اما سرآغاز برآمدن سبک و شيوه هاي نويني در مراسم عزاداري محرم و عاشورا بود، چرا که از اين تاريخ نوع جديدي از عزاداري به نام " شبيه خواني " به مراسم اضافه مي‌شود، بر اين اساس در عزاداري به برپايي مراسمي جهت بازسازي حادثه عاشورا مي‌پرداختند و عده‌اي مانند تئاترهاي امروزي نقش‌ افراد را بازي مي‌کردند، البته اين نوع عزاداري شعرهاي خاص خود را داشت و اين گونه عزاداري در دوره قاجاريه و فتحعلي شاه بيش از هر زمان ديگري رواج پيدا مي‌کند.

بيه خواني به خصوص در دوره فتحعلي شاه و ناصرالدين شاه با برپايي تکيه و ساختمان‌هايي که جهت برقراري تعزيه خواني تاسيس شده بودند رسم و رسوم و شيوه خاص خودش را پيدا کرد. در سال 1248 شمسي به دستور ناصرالدين شاه قاجار تکيه دولت با گنجايش 20 هزار تماشاگر ساخته شد.

بسياري بر اين باورند که دوره قاجار بيشترين تنوع در گونه هاي عزاداري را مرسوم کرد، چرا که علاوه بر شبيه خواني و تعزيه، برپايي سقاخانه، تيغ زني، سخنوري، مراسم دفن شهداي کربلا، مراسم تشت گذاري و... نيز در اين دوره مرسوم شد.

پس از قاجاريان و با به تخت نشستن رضاشاه، دوره رکود دسته جات و هيئت هاي عزاداري شروع شد، در اين دوره تکيه‌ها بسته و عزاداري ممنوع شد و اين رويکرد منجر به آن شد که گونه ديگري از عزاداري در قالب هيئت‌هاي عزاداري خانگي رشد بيشتري ‌کنند و اين جلسات به صورت هفتگي يا ماهانه برقرار شود. در دوره پهلوي دوم اما محمدرضا شاه هر چه کرد نتوانست با قدرت و تاثير گذاري هيئت هاي مذهبي و دهه محرم مقابله کند. به گونه اي که به باور بسياري کليد انقلاب اسلامي از دهه ” 1340 و به ويژه محرم ” 1342 در ايران زده شد. علاوه بر اين راهپيمايي ميليوني در تهران و سراسر ايران در روزهاي تاسوعا و عاشوراي حسيني در سال 57 به مثابه تير خلاصي بود به حکومت شاهنشاهي که پايان آن را حتمي کرد.

پيروز شدن انقلاب همچون دميدن خون تازه اي در رگ هاي شيعيان و سنت هاي عاشورايي بود، از آن تاريخ تاکنون همه شيوه هاي مقبول و مرسوم عزاداري در نقاط مختلف ايران پياده و اجرا مي شود.

آل بويه از بنيان گذاران برپايي عزاداري حضرت سيدالشهداء (ع)

حجت الاسلام و المسلمين سيد حسين گلميرزاده، معاون فرهنگي سازمان تبليغات اسلامي استان گيلان نقش آل‌بويه در زنده‌کردن سنت‌هاي شيعي را بي‌بديل خواند و گفت: برپايي دسته‌هاي عزاداري و سينه‌زني در روز عاشورا توسط آل بويه ابداع شد.

وي افزود:حکومت آل بويه در منطقه ديلم استان گيلان مي زيستند و از بنيان گذاران برپايي مذهب تشيع و عزاداري حضرت سيدالشهداء در ايران هستند.

معاون فرهنگي سازمان تبليغات اسلامي استان گيلان تصريح کرد:خدمات دولت آل‌بويه بايد پاس داشته شود چرا که اگر آل‌بويه نبود کتب اربعه شيعه نوشته نمي‌شد.

گيلان؛ محل اجراي آيين هاي مذهبي توسط سادات کيان است

رضا عليزاده مديرکل ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري استان گيلان اظهار کرد: سادات علوي و آل بويه خاستگاه اوليه ايشان گيلان بوده است و گيلان محل تجمع خاندان بني هاشم و اهل بيت (ع) بوده است و با توجه به اينکه اين خاندان دل بستگي زيادي به تشيع داشتند مي توان به اين اشاره کرد که اوج اجراي آيين هاي مذهبي توسط سادات کيا در گيلان بوده است.

وي تصريح کرد: آل بويه در ترويج سنت زيارت نيز نقش بي بديلي را ايفا کرد و بعد از مرمت و بازسازي قبور امامان مدفون شده در عراق، دستور به برپايي عزاداري داد و پس از حضور در ايران نيز اين فرهنگ از منطقه ديلم به سراسر کشور گسترده شد.