بزرگنمايي:
«يونس استادسرايي» معروف به ميرزا کوچک فرزند ميرزا بزرگ در سال 1257 ه.ش، در محله قديمي استادسراي رشت در خانواده‌اي متوسط به دنيا آمد و پدر و مادر وي از خاندان رشوند‌هاي الموت قزوين بودند.
يونس در مدرسه حاجي‌حسن واقع در صالح‌آباد شهر رشت و مدرسه جامع به آموختن صرف و نحو و تحصيلات ديني پرداخت و پس از آن به قزوين رفت و در مدرسه صالحيه تحصيل دروس حوزوي را ادامه داد و چندي هم در مدرسه محموديه تهران به ادامه تحصيل پرداخت.
پايه آموزش حوزوي مي‌توانست يونس را در سلک يک روحاني تربيت کند اما حوادث و انقلاب‌هاي کشور مسير افکارش را تغيير داد و او را به راهي ديگر کشاند.
ميرزا کوچک‌خان داراي دو خواهر به نام‌هاي «کربلايي خانم» و «سارا خانم» و دو برادر به نام‌هاي ميرزا محمدعلي‌خان و ميرزا رحيم‌خان بود که هر دو پس از ميرزا وفات يافتند.
طبق گفته اطرافيان، ميرزا کوچک مردي قوي‌بنيه، زاغ چشم و داراي سيمايي متبسم بود و از نظر اجتماعي مردي با ادب، فروتن، خوش برخورد، مومن به اصول اخلاقي، صريح‌الهجه، طرفدار عدل و آزادي و حامي مظلومان و اهل ورزش بود و در اواخر با دختري ازدواج کرد اما فرصت زندگي مشترک نيافت.
نقش ميرزا کوچک در انقلاب مشروطه
ميرزا در واقعه مشروطيت به انقلابيون پيوست و در فتح قزوين شرکت کرد، او رهبر جنبش جنگل بود و در تاريخ 1293 ه.ش، مبارزه مسلحانه خود بر ضد ارتش خارجي داخل خاک ايران و بريگاد قزاق، که زير دست افسران روسي تعليم و تربيت شده بودند را آغاز کرد.
تعداد زيادي از انقلابيون جنگل در درگيري‌هاي مسلحانه با لشکريان انگليس، روسيه و قواي دولت قاجار کشته شدند و جنگلي‌ها هدف خود را «اخراج نيروهاي بيگانه، رفع بي‌عدالتي، مبارزه با خودکامگي و استبداد و برقراري دولتي مردمي» اعلام مي‌کردند.
در روز يک‌شنبه 16 خرداد 1299 قواي جنگل با انتشار بيانيه‌اي تشکيل کميته انقلاب ايران و تأسيس حکومت جمهوري گيلان را اعلام کرد و يک‌روز بعد کميته انقلاب هيئت دولت جمهوري را معرفي کرد که ميرزا عنوان رهبر را داشت اما هنوز دولت تازه انقلابي سامان نگرفته بود که با حمايت بلشويک‌هاي روس اغتشاش انقلابي‌هاي سرخ طرفدار شوروي آغاز شد که نهايتاً جمعه 18 تير 1299 ميرزا به عنوان اعتراض از رشت به صومعه‌سرا رفت و قبل از حرکت پيغامي توسط نماينده خود براي لنين به مسکو فرستاد که در آن ذکر شده بود: «در موقع خود به نمايندگان روسيه اظهار کردم که ملت ايران حاضر نيست برنامه بلشويک‌ها را قبول کند».
در تاريخ شنبه 9 مرداد 1299 طرفداران شوروي با رهبري و حمايت فرمانده قواي مسلح شوروي و مدير بخش سياسي و امنيت نظامي آن در رشت بر ضد ميرزا کودتا کرده و همه طرفداران ميرزا را دستگير و بازداشت و دولت جديدي معرفي کردند که احسان‌الله خان سرکميسر و کميسر خارجه و سيد جعفر جوادزاده سيد جعفر پيشه‌وري کميسر داخله شد.
بالا گرفتن اختلافات و دستگيري‌ها موجب تضعيف قواي جنگل شد و به فرمان احمدشاه قاجار قواي دولتي بريگاد قزاق به سرکردگي سردار سپه براي سرکوبي قواي سرخ وارد رشت شد که چندين برخورد جنگي بين دو قوا به‌وجود آمد که گاه نيروهاي دولتي پيشروي و گاه عقب‌نشيني مي‌کردند که در نهايت با مذاکرات پشت پرده قواي سرخ، خاک رشت و بندر انزلي را ترک کردند.
در اين جنگ‌ها ميرزا با قواي خود در صومعه‌سرا بود که بي‌طرف ماند و در فکر تجديد قوا بود و سعي قزاق‌ها به فرماندهي سردار سپه براي مذاکره با ميرزا و دعوت او به مرکز نتيجه نداده و بنا به دلايل فراواني مذاکرات به شکست انجاميد.
يکي از دلايل اين بود که تعدادي از جنگلي‌ها مانند دکتر حشمت و يارانش قبلاً با سردار سپه توافق کرده بودند که عملاً به کشته شدنشان انجاميد و در نهايت قواي قزاق از فرصت استفاده کرده و با شبيخون‌هاي فراوان نيروهاي جنگل را وادار به عقب‌نشيني کردند و برخي از سران تسليم يا کشته شدند.
ميرزا همراه با تنها يار وفادارش «گائوک» آلماني معروف به هوشنگ براي رفتن به نزد عظمت خانم فولادلو که همواره از ميرزا حمايت مي‌کرد به طرف کوه‌هاي خلخال حرکت کردند اما دچار بوران و طوفان شده و سرانجام زير فشار سرما و برف در 11 آذر 1300 هنگامي که ميرزا هوشنگ را به کول گرفته بود از پاي در آمدند.
فردي به نام «کَرَم» که از خلخال عازم گيلان بود آن دو را در بين برف‌ها ديده و شناخت و پس خبر ماجرا را به روستاي نزديک آنجا رساند اهالي به آنجا شتافتند و تن يخ‌زده آنها را به روستا آوردند که فايده‌اي نداشت.
ميرزا کوچک‌خان حاضر به ترک ايران نشد و ننگ تسليم به قواي دولتي را نپذيرفت و سرانجام پس از سال‌ها مبارزه عليه خيانت‌هاي قاجار و استبداد رضاخان در 11 آذر 1300 به شهادت رسيد.
در تاريخچه مبارزات آزاديخواهانه مردم ايران قيام ميرزا کوچک‌خان جنگلي از جمله نهضت‌هايي است که با انديشه اسلامي و ضد استعماري شکل گرفت اما با نيرنگ و خيانت کمونيست‌ها به انحراف، تجزيه و نفاق داخلي دچار شد و نهايتاً همسويي اعلام نشده روس‌هاي بلشويک با رژيم استبدادي قاجار و سپس نظامي‌گري سرکوب‌گرانه رضاخان آن را به شکست کشاند.
مقبره ميرزا کوچک جنگلي در سليمانداراب رشت
سر ميرزا کوچک جنگلي به دستور سردار سپه در گورستان حسن‌آباد دفن شد و بعد يکي از ياران قديمي ميرزا به نام کاس آقا حسام، سر ميرزا را مخفيانه از گورکن تحويل و به رشت برده و در محلي موسوم به سليمانداراب به خاک سپرد.
در شهريور 1320 و هنگام استعفاي رضاشاه آزاديخواهان گيلان قصد داشتند جسد بدون سر ميرزا را با تشريفات شايسته از خانقاه طالش به رشت حمل کنند اما ماموران جلوگيري کردند و در نتيجه به دليل پيشگيري از برخورد، جسد ميرزا را به طور عادي به رشت حمل و در جوار سر دفن کردند.